W latach 1949-56 studiował grę na fortepianie w klasie Wandy Chmielowskiej oraz kompozycję u Bolesława Woytowicza w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach. Studia uzupełniające odbył w latach 1962-63 u Nadii Boulanger w Paryżu. Od 1967 prowadził klasę kompozycji w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach, kierując tam w latach 1970-74 Katedrą Teorii i Kompozycji. W latach 1970-71 przebywał w Berlinie jako stypendysta Deutscher Akademischer Austauschdienst. W 1973 został powołany na stanowisko profesora Hochschule der Künste w Berlinie, gdzie objął klasę kompozycji po Borysie Blacherze.
Witold Szalonek jest odkrywcą "dźwięków kombinowanych" - wielodźwięków o specyficznej barwie, możliwych do uzyskania na instrumentach dętych drewnianych. Od 1970 prowadził seminaria i kursy dotyczące własnych technik kompozytorskich na uczelniach muzycznych i uniwersytetach m.in. w Danii, Niemczech, Finlandii, Polsce i Słowacji. Jego utwory były wykonywane na wielu festiwalach muzyki współczesnej, m.in. na Międzynarodowych Wakacyjnych Kursach Nowej Muzyki w Darmstadt, Światowych Dniach Muzyki Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej (ISCM), "Warszawskiej Jesieni", "Time of Music" w Viitasaari, Gulbenkian Music Festival w Lizbonie, "Inventionen" w Berlinie, "Alternatywach" w Moskwie, "Kontrastach" we Lwowie.
Witold Szalonek był laureatem II nagrody w Konkursie Związku Kompozytorów Polskich w 1952 za Pastorale na obój i fortepian (1952), III nagrody w Konkursie im. Artura Malawskiego w 1966 za Quattro monologhi per oboe solo (1966) oraz II i III nagrody na tym samym konkursie w 1968 za Mutazioni na orkiestrę kameralną (1966) i Proporzioni I na flet, altówkę i harfę (1967). W 1964 otrzymał Nagrodę Muzyczną miasta Katowic, a w 1967 - Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki. W 1990 Uniwersytet Wilhelmiński w Münster przyznał mu tytuł doktora honoris causa. W 1994 został laureatem dorocznej Nagrody Związku Kompozytorów Polskich. W 1999 kompozytor odebrał w Oldenburgu nagrodę "Kulturpreis Schlesien", przyznawaną twórcom związanym ze Śląskiem, fundowaną przez Rząd Dolnej Saksonii. Laudację wygłosił prof. Rudolf Weber, a uroczystości towarzyszyło wykonanie Symfonii rytuałów przez Kwartet Śląski.
Witold Szalonek należy do grupy kompozytorów XX wieku, którzy w poszukiwaniu nowego materiału dźwiękowego eksperymentują z tradycyjnymi instrumentami, uzyskując z nich niecodzienne brzmienia. Inspiracją do takich poszukiwań było zetknięcie się Szalonka w latach sześćdziesiątych z muzyką pozaeuropejską o brzmieniach całkowicie odmiennych od tradycyjnych brzmień instrumentów europejskich. Te drugie mają określoną strukturę i przewidywalną postać. Pierwsze są niestabilne, nieokreślone i w znacznym stopniu nieprzewidywalne. Właśnie one mogłyby dobrze odpowiadać gwałtownej potrzebie nowego brzmienia dla nowej muzyki. Taki materiał dźwiękowy przyniosła kompozytorom europejskim muzyka elektroniczna, czy w jeszcze większym stopniu - muzyka konkretna. Wielkie nadzieje, jakie wiązano z tymi nowymi rodzajami muzyki jednak się nie spełniły. Wydaje się, że w znacznym stopniu zaważył na tym brak żywego wykonawcy w trakcie odtwarzania utworów z taśmy. Muzyka jest wprawdzie sztuką dźwięku i można jej słuchać z zamkniętymi oczami, ale do właściwego funkcjonowania potrzebuje interakcji pomiędzy wykonawcą i słuchaczem. Potwierdzałaby takie przypuszczenie live electronic music, która brzmienia elektroniczne zhumanizowała, wprowadzając na estradę człowieka obsługującego aparaturę "na żywo". Dzisiaj znacznie częściej zetknąć się można z elementami technologii elektronicznej wprowadzanymi do żywych wykonań, niż z pustą estradą obstawioną jedynie głośnikami, które odtwarzają utwory nagrane na taśmę. Elektronika występuje też często razem z tradycyjnymi brzmieniami, kiedy elektroniczne urządzenie jest po prostu jednym z instrumentów większego zespołu. Ale i tradycyjne instrumenty odkryły w II połowie XX wieku swoje nowe, nieprzewidywane wcześniej możliwości brzmieniowe.
Jednym z odkrywców takich brzmień był Witold Szalonek. Zainteresował się szczególnie instrumentami dętymi drewnianymi, a więc fletem, obojem, klarnetem i fagotem.
"Jeszcze w czasach uczniowskich" - wspominał kompozytor - "uwagę moją zwróciły na siebie dziwne barwą dźwięki 'przypadkowe', 'koguty', produkowane ku uciesze słuchaczy przez niewprawnych adeptów gry na instrumentach drewnianych. Komponując w roku 1960 Concertino na flet i orkiestrę kameralną miałem zamiar posłużyć się nimi w konstrukcji pewnych płaszczyzn dźwiękowych części drugiej, lecz nie znając gruntownie ich natury z zamiaru tego musiałem zrezygnować i posłużyłem się zastępczo dźwiękami stroikowymi i ustnikowymi blachy i drzewa."
Kompozytor nie zrezygnował jednak z rozpoznania natury owych "kogutów" i podjął nad wszelkimi dziwnymi dźwiękami instrumentów dętych drewnianych systematyczne badania. Zaowocowały one zestawieniem "dźwięków kombinowanych", jak Witold Szalonek nazwał te nietypowe brzmienia, wraz z metodami ich wydobycia. Okazało się, że stosując specjalne palcowanie i niestandardowe sposoby zadęcia można wydobyć z fletu, oboju, klarnetu czy fagotu nie tylko pojedyncze dźwięki, ale również dwu-, trzy-, a nawet czterodźwięki. Poddany eksperymentom obój wyprodukował ponad 160 dźwięków kombinowanych! Kompozytor opisał wszystko w artykule zamieszczonym w piśmie "Res Facta" z 1973 roku i ze swoich odkryć korzystał obficie we własnych utworach, poczynając od przełomowego dzieła Les sons napisanego w 1965 roku. Przyniosło mu ono tytuł najbardziej radykalnego i kontrowersyjnego przedstawiciela sonoryzmu. Taką opinię potwierdziły następne utwory: Quattro monologhi per oboe solo (1966), Mutazioni na orkiestrę kameralną (1966), Proporzioni I na flet, altówkę i harfę (1967), Ziemio miła... - kantata na głos i orkiestrę symfoniczną do słów Antoniego Gołubiewa (1909), Aarhus music na kwintet dęty (1970). Prymat brzmienia nad innymi elementami dzieła i formotwórcza rola barwy będą obowiazywały odtąd w całej twórczości Szalonka. Choć zmieniać się będą proporcje "dźwięków kombinowanych" i klasycznych, pozostanie on szczególnie wrażliwy na kolor i nastrój swojej muzyki.
Ważniejsze kompozycje:
- Pastorale [wersja I] na obój i fortepian (1952)
- Trio na flet, klarnet i fagot (1952)
- Pastorale [wersja II] na obój i orkiestrę (1952-65)
- Nokturn na baryton, orkiestrę smyczkową i harfę (1953)
- Dzwon, ballada na 2 chóry chłopięce lub mieszane (1953)
- Toccata polyphonica na orkiestrę smyczkową (1954)
- Suita kurpiowska na alt i 9 instrumentów (1955)
- Suita polifoniczna na orkiestrę smyczkową (1955)
- Satyra symfoniczna na orkiestrę (1956)
- Sonata na wiolonczelę i fortepian (1958)
- Wyznania, tryptyk na głos recytujący, chór mieszany i orkiestrę kameralną (1959)
- Concertino per flauto e orchestra da camera (1962)
- Arabeski na skrzypce i fortepian (1964)
- Les sons na zespół symfoniczny (1965)
- Mutazioni na orkiestrę kameralną (1966)
- Quattro monologhi per oboe solo (1966)
- Proporzioni I per flauto, viola e arpa (1967)
- Proporzioni II per flauto, violoncello e pianoforte (arpa) (1967 - 1970)
- Mutanza per pianoforte (1968)
- Improvisations sonoristiques per clarinetto, trombone, violoncello e pianoforte (1968)
- 1 + 1 + 1 + 1 na 1-4 instrumentów smyczkowych (1969)
- Ziemio miła... kantata na głos i orkiestrę (1969)
- Aarhus Music na kwintet dęty (1970)
- Concerto for Strings (1971-1975)
- Trzy szkice na harfę (1972)
- Connections for chamber ensemble (1972)
- Proporzioni III per violino, violoncello e pianoforte (arpa) (1977)
- Musica concertante per violbasso e orchestra (1977)
- Piernikiana per tuba (1977)
- Trio per oboe, clarinetto e fagotto (1978)
- Mała symfonia B-A-C-H na fortepian i orkiestrę symfoniczną (1979 - 1981)
- Take the Game... dla 6 perkusistów (1981)
- Alice's Unknown Adventures in the Fairy Land of Percussion dla jednego perkusisty (1981)
- D. P. 's Five Ghoulish Dreams na saksofon altowy solo (1985)
- Inside? - Outside? na klarnet basowy i kwartet smyczkowy (1987)
- Toccata e corale [wersja I] na organy (1988)
- Elegia na śmierć przyjaciela na klarnet i fortepian (1989)
- Toccata e corale [wersja II] na fortepian (1990)
- Symfonia rytuałów na kwartet smyczkowy (1991-96)
- Głowa meduzy I na 1-3 flety proste (1992)
- Invocationi per due chitarre (1992)
- Głowa meduzy II na 1-3 flety in C (1993)
- Dyptyk I na chór mieszany (1993)
- Dyptyk II na 16 saksofonów (1993)
- Sept epigrammes modernes według G. Hoffnunga na kwartet saksofonowy (1994)
- Trzy preludia na fortepian (1996)
- Suita zakopiańska na ustnik stroikowy (1996)
- Meduzy sen o pegazie I na róg i flet prosty (1997)
- Meduzy sen o pegazie II na róg i flet in C (1997)
- Miserere na 12-głosowy mieszany chór solistów (1997)
- Chaconne-Fantaisie na skrzypce solo (1997)
- Bagattellae di Dahlem II per flauto e pianoforte (1998)
- Oberek nr 1 na gitarę (1998)
- Drei Liebeslieder na baryton i fortepian (1998)
- Hautbois mon amour na obój solo, 2 harfy, kotły i orkiestrę smyczkową (1999)
- Posejdon i meduza na 2 flety piccolo, flet altowy, krotale i flet basowy (2001)
Autor: Małgorzata Kosińska, Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, styczeń 2002; aktualizacja: listopad 2008.
