Po ukończeniu Wydziału Elektroniki na Politechnice Warszawskiej (1951-55) pracował jako inżynier elektroakustyk w kinematografii. Ukończył Wydział Operatorski (1959) i Reżyserski (1962) w PWSFTviT w Łodzi (dyplom w 1967). Od 1997 wykładowca w PWSFTviT.
W 1995 roku otrzymał Honorowego "Jańcia Wodnika" na Ogólnopolskim Festiwalu Sztuki Filmowej "Prowincjonalia" w Słupcy k. Konina.
Leszczyński był jednym z najoryginalniejszych polskich reżyserów. Jego kino kojarzy się z niezwykle wrażliwym spojrzeniem na ludzi żyjących w głębokiej harmonii z naturą. Carl Dreyer mówił: "Interesuje mnie nie obraz akcji, lecz akcja obrazu". Leszczyński często powoływał się na to zdanie. Jego filmy mają zazwyczaj staranną kompozycję obrazów, uporządkowanych, oczyszczonych ze zbędnych detali. Reżyser powiedział w początkach swojej kariery:
"Interesuje mnie kino osobiste. Chcę robić tylko takie filmy, które mnie żywo obchodzą - zarówno jeśli chodzi o treść, jak i o formę."
Późniejsza twórczość w pełni potwierdziła jego słowa. Jak napisał Maciej Pawlicki:
"Leszczyński nie jest filmowym rzemieślnikiem, który każdy surowiec, czy półprodukt przerobi na solidny film. (...) Musi bowiem trafić na swój ton, nie tylko emocjonalnie sobie bliską tematykę, ale także problem współgrający z jego twórczym temperamentem, zharmonizowany z formą, w której stać go na mistrzostwo" ("Film" 1987 nr 34).
Leszczyński w najbardziej znaczących swoich filmach: "Żywot Mateusza", "Konopielka", "Siekierezada", "Kolos" i "Requiem" pozostaje wierny fundamentalnej zasadzie swojej twórczości.
"Interesuje go bohater wolny, który nie nosi kagańca cywilizacyjnych obróbek i nie podporządkowuje się żadnym normom, nawet prawnym, jeśli naruszają jego moralne zasady, dekalog, który ma się od natury raz na zawsze" (Filmowy Serwis Prasowy 1994 nr 1).
"Jest Leszczyński jednym z niewielu, którym się udaje osiągnąć uniwersalizm w formach bezpośrednich, czystych. Oswoił we współczesnej estetyce filmowej patos, ocalił wzniosłość" - zauważył Maciej Pawlicki.
Filmy Leszczyńskiego ukazując piękno przyrody (która jest u niego nośnikiem symboli i tajemniczych znaczeń), są wciąż niezwykle aktualne również w naszych czasach, gdy cały świat próbuje walczyć z postępującą degradacją fauny i flory. "Szczególne miejsce w tym universum zajmują drzewa - pisze Sebastian Jagielski. - W 'Żywocie Mateusza' śmierć drzewa noszącego imię głównego bohatera, odczuwana jest przez Matisa jak własna. Kamera z uwagą przygląda się drzewu, które krwawi. W 'Konopielce' Kaziuk (...) opowiada, że drzewa były niegdyś ludźmi i że drzewa to nasi bracia i siostry." ("Kino" 2008, 07-08)
Leszczyński zmarł podczas realizacji swojego ostatniego filmu "Stary człowiek i pies" - miał to być obraz autobiograficzny, sięgający do jego dzieciństwa. Tak opisuje wydarzenia Jacek Łaszcz: "16 sierpnia 2007 w dzień swoich 74 urodzin rozpoczyna zdjęcia do filmu, którego jedynym przesłaniem miała być prawda jak w 'Żywocie Mateusza', 'Konopielce' czy 'Siekierezadzie'. (…) Na planie zdjęciowym doznał rozległego udaru mózgu i umarł kilka dni później." ("Film" 2007 nr 12)
Filmografia
Etiudy szkolne:
- 1959 - "Portret mężczyzny z medalem". Nagrody: 1961 - I Nagroda na MFF w Cork; I Nagroda na MFF w Vancouver
- 1960 - "Zabawa". Nagroda: 1963 - I Nagroda na Festiwalu Filmów Szkolnych
- 1961 - "Skowronek"
Filmy fabularne:
- 1968 - "Żywot Mateusza" (według powieści Tarjei Vesaasa "Ptaki"; scenariusz wspólnie z Wojciechem Solarzem). Mateusz mieszka w pięknej okolicy, nad brzegiem jeziora w małym domku, wraz ze swoją siostrą, która się nim opiekuje. Ten czterdziestoletni mężczyzna, uznawany w okolicy za nienormalnego, jest psychicznie wciąż jeszcze dzieckiem i szczerze, bezkompromisowo reaguje na otoczenie. Głównymi elementami jego świata są: ukochane drzewo, wielki ptak i najbliższa mu z ludzi - siostra. Gdy piorun niszczy drzewo, myśliwy zabija ptaka, a obcy drwal zabiera mu siostrę, życie Mateusza traci sens. Tragiczny finał rozgrywa się pośród wspaniałej przyrody, podobnie jak cały ten poetycki film. Obraz filmowy uzupełnia muzyka Arcangela Corellego. Jeden z najgłośniejszych debiutów i najbardziej znaczących filmów w polskiej kinematografii.
Nagrody: 1968 - nominacja do Oscara; Nagroda im. Andrzeja Munka (przyznawana przez PWSFTviT w Łodzi); 1969 -"Złota Kaczka" (przyznawana przez pismo "Film") w kategorii: najlepszy film polski w 1968 roku; Grand Prix "Złoty Kłos" na MFF w Valladolid; I Nagroda za najlepszy film i Nagroda Stowarzyszenia Dziennikarzy Cejlonu na MFF w Colombo; Grand Prix na MFF dla Młodzieży w Cannes; 1970 - Wyróżnienie dla najlepszego filmu na połączonych MFF wAdelajdzie i Auckland (Australia, Nowa Zelandia).
- 1972 - "Rewizja osobista" (reżyseria wspólnie z Andrzejem Kostenko; scenariusz wspólnie z Andrzejem Bonarskim i Andrzejem Kostenko; również zdjęcia z Andrzejem Kostenko). Miejscem akcji jest przejście graniczne na południu Polski. Z zagranicy wraca samochodem do kraju pani Basia w towarzystwie czternastoletniego syna Piotra i siedemnastoletniej kuzynki Krysi. Ich fiat pełen jest zagranicznych towarów, które główna bohaterka ma zamiar wwieźć do kraju. Problem stanowi odprawa celna i właśnie wokół tej sprawy toczy się akcja filmu. Kameralny dramat rozgrywający się w odizolowanej rzeczywistości z zachowaniem klasycznej jedności miejsca i czasu.
- 1977 - "Rekolekcje". Do Polski wraca Marek, reżyser pracujący w Szwecji. Spotyka się z muzykiem Adamem. Rozmowa staje się okazją do przeprowadzenia bilansu ich dotychczasowego życia oraz osiągnięć i porażek artystycznych (tytułowe rekolekcje). Adam kiedyś grywał w klubach, później postanowił tworzyć własną muzykę. Marek w pogoni za doraźnym zyskiem tworzył w Szwecji jedynie błahe filmy i reklamówki. Marek wydaje przyjęcie urodzinowe, a później popełnia samobójstwo. Po jego śmierci Adam znajduje w mieszkaniu Marka setki taśm z nagranymi rozmowami ze znajomymi i własnymi zwierzeniami. Bohaterowie filmu zostali postawieni przed dylematem: czy za wszelką cenę zarabiać na uprawianiu sztuki, czy pozostać wiernym samemu sobie i pozostawić ambitne dzieła.
- 1981 - "Konopielka" (scenariusz według powieści Edwarda Redlińskiego). Do zacofanej wsi Taplary przyjeżdża młoda nauczycielka. Zamieszkuje w chacie Kaziuka i jego żony, Handzi. Zbiorowym bohaterem filmu jest cała społeczność taplarska, zaś tematem reakcja tej społeczności na przybycie nauczycielki, które stanowi zarazem szansę i pokusę: szansę rozwoju i pokusę demoralizacji. Zrealizowany miejscami na granicy parodii, okraszony rubasznym humorem, jeden z najciekawszych filmów o kulturowym rozdarciu polskiej wsi.
Nagrody: 1983 - Wielka Nagroda Publiczności na MFF Komedii Filmowych w Vevey (Szwajcaria); 1984 - "Srebrne Lwy Gdańskie" na FPFF w Gdańsku; Nagroda Główna Krytyki na MFF w Haugesund (Norwegia).
- 1984 - "Siekierezada" (scenariusz według powieści Edwarda Stachury). Bohaterem filmu jest Janek Pradera, wrażliwy i nieprzystosowany do świata poeta. Nigdzie nie może odnaleźć swojego miejsca, podróżuje więc po całej Polsce, bezustannie prowadząc wewnętrzny monolog i wspominając swoją ukochaną nazywaną Gałązką Jabłoni. Cały jego dobytek stanowi zawartość worka, z którym wszędzie jeździ. Podejmuje sezonową pracę przy wyrębie lasu. Miejscowy leśniczy kieruje go na kwaterę babci Oleńki. Janek spotyka tutaj otwartych i szczerych ludzi. Zaprzyjaźnia się z nimi. Do domu, gdzie mieszka Pradera zostaje zakwaterowany Michał Kątny, podobny do niego obieżyświat. Pradera i Kątny są postaciami wyrażającymi wewnętrzne rozdarcie Stachury: jedna strona osobowości ciągnie ku życiu, druga zmierza ku śmierci. W pewnym momencie Janek nie wytrzymuje tęsknoty za Gałązką Jabłoni i postanawia wrócić do niej, jednak po drodze, gdy przechodzi przez tory kolejowe, wybiera śmierć pod rozpędzoną białą lokomotywą.
Nagrody: 1986 - Grand Prix na FPFF w Gdyni; "Złote Grono" na LLF w Łagowie; Nagroda Kinematografii za najwybitniejsze osiągnięcia programowe w dziedzinie filmu przyznana przez Przewodniczącego Komitetu Kinematografii za rok 1985; Nagroda Forum Młodego Kina na MFF w Berlinie.
- 1993 - "Kolos / Koloss" (prod. Polska - Norwegia; scenariusz według powieści Finna Alnaesa). Wśród norweskich gór mieszkają zakochani w sobie Liv i Brage. Chłopak wyjeżdża do Niemiec, ażeby zarobić na wspólne życie z dziewczyną. W Hamburgu spotyka swojego brata. Przez niego Brage wdaje się w bójkę ze skinami i choć nie on był winny, trafia na długo do więzienia. Liv wiernie na niego czeka, niestety, któregoś dnia idzie w góry i ginie. Po rewizji wyroku Brage zostaje zwolniony z więzienia i wraca do domu. Długo poszukuje w górach ciała Liv. Bez rezultatu. Prosi znajomego adwokata, aby udzielił jemu i zmarłej Liv ślubu. Współczesna wersja Romea i Julii.
- 2001 - "Requiem". Głównym bohaterem filmu jest stary gospodarz Bartłomiej, który uznawany jest w swojej wsi za prawdziwy autorytet moralny. Umie wygłaszać piękne i mądre mowy pogrzebowe, nazywane przez miejscowych "rekomendacją". Bartłomiej wie, że wkrótce sam będzie musiał pożegnać się z tym światem, więc szuka swojego następcy. Wybiera do tej roli nieszczęśliwego, po odejściu żony i śmierci córki, listonosza. Ten jednak ginie pod kołami autobusu. Bartłomiej musi wygłosić mowę nad jego grobem i sam w trakcie swego wystąpienia umiera na serce. Obaj z listonoszem spotykają się na drodze do nieba.
Nagrody: Nagroda Specjalna Jury na FPFF w Gdyni, 2001.
- 2008 - "Stary człowiek i pies" (w trzecim dniu zdjęciowym reżyser doznał udaru, po jego śmierci reżyserii podjął się Andrzej Kostenko). Po zmarłym pozostał starannie napisany scenariusz, który wykorzystano do dalszej realizacji filmu. Bohaterem jest starzejący się twórca filmowy, który po wieloletnim nadużywaniu alkoholu ma kłopoty ze zdrowiem. Tak jak w "Rekolekcjach" (1978) tematem filmu jest spotkanie dwóch ludzi, obierających przeciwstawne wzorce życia i kariery: dojrzały perfekcjonista i drugi mężczyzna, który wybrał łatwiejszą i bardziej popłatną pracę realizatora seriali i reklam.
Nagroda: 2009 - Nagroda Specjalna dla twórców filmu za "podtrzymanie pamięci o Witoldzie Leszczyńskim, wielkim artyście i outsiderze polskiego kina" na Ogólnopolskim Festiwalu Sztuki Filmowej "Prowincjonalia" we Wrześni
Teatr TV:
- 2001 - "Wielki świat" (według opowiadania Radka Knappa pt. Franio). Kameralny dramat, którego bohaterem jest obieżyświat i dziwak - Franio.
Filmy dokumentalne:
- 1974 - "Życie po szwedzku" (Livet pa svenska) długometrażowy, produkcja: Szwecja.
- 1978 - "Przemysłowy Instytut Elektroniki - 78"
Jako operator pracował przy filmach dokumentalnych:
- 1957 - "Chwila cierpliwości, Fotografia"
- 1958 - "Rondo"
- 1964 - "Szlakiem wikingów na zachód" / "Vikingarnas fard vasterut" - trzy odcinki serialu TV, prod.: Szwecja
- 1966 - "Zapomniana Europa" / "Bortglomt Europa" prod.: Szwecja; "Człowiek, który wymyślił życie" / "Manden der tankie ting" prod.: Dania
oraz przy filmach fabularnych:
- 1963 - "Przygoda noworoczna"
- 1979 - "Pełnia"
Otrzymał nagrody za zdjęcia do filmów "Rondo" i "Zamek": 1960 - nagrody "Ekranu" na Festiwalu Etiud PWSFTviT w Warszawie.
Jako współreżyser pracował przy filmach:
- 1963 - "Mansarda"
- 1969 - "Dlaczego startuje Jacky?" / "Qu'est-ce qui fait courrir Jacky?" prod.: Belgia
- 2005 - "Po sezonie".
Wystąpił w filmie dokumentalnym: "Trochę wolności" (5) w "Filmówka".
Opracowanie: Halina Olczak-Moraczewska, grudzień 2004, ostatnia aktualizacja: wrzesień 2009