Szkoła lwowsko-warszawska - Życie i twórczość | Artysta

Szkoła lwowsko-warszawska to unikatowe zjawisko filozoficzne na mapie nauki polskiej; założona przez Kazimierza Twardowskiego w 1895 roku prężnie rozwijała rozmaite filozoficzne dziedziny: logikę, etykę, estetykę, historię filozofii, ontologię, epistemologię.

Zdjęcie nagłówka

Szerokość zdjęcia

standardowy (1240 px)

Podpis obrazka

Kazimierz Twardowski – filozof, twórca lwowsko-warszawskiej szkoły filozofii, fot. Marek Skorupski/Forum

Tryb paralaksy

Off

Text positon

Center

Ustaw cały banner jako link

Off

Pod swoim szyldem łączyła myślicieli przekonanych o konieczności jasnego formułowania pytań i odpowiedzi, dbających o klarowność i precyzję twierdzeń oraz przekonanych o wadze światopoglądowej neutralności jako rękojmi obiektywności. Szkoła wpłynęła na rozwój filozofii analitycznej i logiki w Polsce, ukształtowała wielu wybitnych naukowców i – zwłaszcza w dziedzinie logiki – przyniosła polskiej nauce międzynarodowy rozgłos.

Ojcem szkoły lwowsko-warszawskiej był filozof Kazimierz Twardowski (1866-1938) – uczeń Franza Brentana, absolwent filozofii na Uniwersytecie Wiedeńskim oraz profesor filozofii na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie. Datę 15 listopada 1895 roku – kiedy to Profesor przyjechał do Lwowa i objął katedrę filozofii, uznaje się za początek szkoły. Pierwszymi uczniami Twardowskiego byli: Władysław Witwicki (1878-1947) – psycholog, szerzej znany także jako tłumacz Platona oraz Jan Łukasiewicz (1878-1956) – logik. Wkrótce grupa studentów zafascynowanych wykładanymi treściami oraz postacią nauczyciela z poczuciem misji, czyli Twardowskiego – rosła. Witwicki następująco opisuje początek kariery Twardowskiego we Lwowie i jego ogólnodostępnych wykładów filozoficznych:

„Sale wykładowe zastał prawie puste. Kilku znajomych […], kilku śmielszych słuchaczy obcych zaglądało trochę z grzeczności, a trochę przez ciekawość, jak wygląda i jak wykłada młody profesor. Zwolna sala się zapełniać zaczęła i niedługo miejsc w niej brakło, a z czasem wykłady przenieść trzeba było poza mury Uniwersytetu, bo żadna z sal Wszechnicy nie mogła pomieścić słuchaczy, którzy już wczesnym rankiem spieszyli obsadzić miejsca”.

Twardowski postawił sobie za cel organizację regularnych studiów filozoficznych oraz biblioteki (którą wzbogacił o własny księgozbiór). Był niezwykle zaangażowanym, oddanym i charyzmatycznym wykładowcą, stwarzającym swoim studentom i studentkom bardzo dobre warunki pracy, prowadzącym seminarium filozoficzne, podczas którego dyskutowano teksty (w oryginale, stąd niezbędna była znajomość języków obcych), uczono się krytyki i formułowania własnych interpretacji. Twardowski – dla pokoleń studentów, w których obudził filozoficzną pasję – Mistrz, przykładał wagę, by jego uczniowie byli zaznajomieni z filozoficznymi nowinkami (w 1907 roku założył pierwszą w Polsce pracownię psychologii eksperymentalnej), ale też dogłębnie znali klasyków filozofii. Jednocześnie kształtował w słuchaczach przekonanie, iż filozofia jest nie tylko wiedzą czy wyłącznie sprawnością intelektualną, ale też postawą moralną, drogą prowadzącą do formowania się osobowości. Twardowski budził szacunek, a zarazem – podczas debat seminaryjnych – kultywował równość, dyskutował ze słuchaczami jak równy z równym. Jednocześnie nauczyciel nie proponował studentom jednej filozoficznej tradycji, doktryny czy dogmatu jako nadrzędnych, jego celem było nauczyć ich myślenia, formułowania myśli, debatowania. Stąd zapewne wynikła późniejsza różnorodność zagadnień filozoficznych podejmowanych przez przedstawicieli Szkoły. Działalność Profesora wykraczała poza mury Uniwersytetu – w 1904 roku założył on Polskie Towarzystwo Filozoficzne, a w 1911 czasopismo: „Ruch Filozoficzny”. Biorąc pod uwagę niezwykle aktywną postawę Profesora, nie dziwi fakt, że grono jego uczniów powiększało się o kolejnych wybitnych filozofów. Jeszcze przed pierwszą wojną światową do grona absolwentów dołączyli: Kazimierz Ajdukiewicz (1890-1963), Tadeusz Kotarbiński (1886-1982), Tadeusz Czeżowski (1889-1981) czy Zygmunt Zawirski (1882-1948). Kontakt z Twardowskim nawiązali także absolwenci uczelni zagranicznych – Stanisław Leśniewski (1886-1939) oraz Władysław Tatarkiewicz (1886-1980).

Twardowskiemu – organizatorowi życia akademickiego, przyświecała wizja uniwersytetu i nauki jako przestrzeni wolnej od jakichkolwiek pozanaukowych wpływów, jako nauczyciel akademicki zaś miał wielkie poczucie społecznego obowiązku:

„Uniwersytet, mając pełne prawo domagania się, aby jego niezawisłość duchowa nie była przez nikogo naruszana, ma więc także pełne prawo bronienia się przeciw wszelkim jawnym lub podstępnym zakusom poddawania jego pracy naukowej czyjejkolwiek kontroli lub komendzie. […] Nauczyciel uniwersytecki jest przede wszystkim sługą prawdy obiektywnej, przedstawicielem jej i głosicielem wśród młodzieży i społeczeństwa. Służba to szczytna i niezmiernie zaszczytna, ale zarazem wymagająca nie tylko odpowiednich kwalifikacji intelektualnych i stosownej wiedzy fachowej, lecz także wielkiego hartu ducha i silnego charakteru”.

Na uwagę zasługuje fakt, iż Twardowski wspierał kobiety na uniwersytetach i działał na rzecz ich równouprawnienia – zwłaszcza w kwestii edukacji. Tym tłumaczy się stosunkowo dużą obecność kobiet wśród przedstawicieli szkoły lwowsko-warszawskiej – był to ewenement na skalę światową.

Kazimierz Twardowski – filozof, twórca lwowsko-warszawskiej szkoły filozofii, fot. Marek Skorupski/Forum

Geograficznie rzecz biorąc głównym ośrodkiem Szkoły był Lwów. Po pierwszej wojnie światowej sytuacja ta się zmieniła, uczniowie Profesora rozjechali się po Polsce i podjęli pracę na uniwersytetach w Warszawie, Wilnie, Poznaniu i Krakowie, sprawiając, iż pedagogiczne i naukowe tradycje Lwowa zyskiwały nowych uczniów i zwolenników. Praktycznie rzecz biorąc na każdym polskim uniwersytecie (poza Katolickim Uniwersytetem Lubelskim) działał ktoś ze szkoły Twardowskiego, stąd jego wpływ na rozkwit polskiej filozofii był ogromny. Dla rozwoju Szkoły szczególnie ważne okazały się badania realizowane w Warszawie – dlatego wskazywano na to miasto jako drugie centrum szkoły, co znalazło odzwierciedlenie w nazwie szkoły – na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym (tu zwłaszcza dokonania Leśniewskiego i Łukasiewicza) oraz na Wydziale Humanistycznym (gdzie pracowali Kotarbiński i Tatarkiewicz). Wokół pierwszej jednostki akademickiej gromadzili się matematycy, reprezentanci warszawskiej szkoły logicznej: Alfred Tarski, Adolf Lindenbaum, Mordechaj Wajsberg, Mojżesz Presburger, Jerzy Słupecki, Stanisław Jaśkowski, Bolesław Sobociński, Jan Salamucha, Andrzej Mostowski oraz Czesław Lejewski. Drugie środowisko skupiało filozofów, do których należeli: Dina Sztejbard (później Janina Kotarbińska), Stanisław i Maria Ossowscy, Jerzy Kreczmar, Jan Drewnowski, Edward Poznański, Aleksander Wundheiler, Aleksander Pański, Janina Hosiasson-Lindenbaum, Tadeusz Geblewicz, Mieczysław Wallis-Walfisz, Roza Markin, Mieczysław Milbrandt, Jakub Rajgrodzki. Jednocześnie we Lwowie wciąż uczył Twardowski, do którego dołączył Ajdukiewicz i którzy dorobili się kolejnych uczniów i uczennic: Seweryna i Eugenii Blaustein, Izydory Dąmbskiej, Waltera Auerbacha, Marii Kokoszyńskiej-Lutmanowej, Seweryny Łuszczewskiej-Rohmanowej, Henryka Melhberga, Zygmunta Schmierera, Heleny Słoniewskiej, Stefana Świeżawskiego, Zofii Lissy czy Stefanii Łobaczewskiej.

Druga wojna światowa uważana jest za kres szkoły lwowsko-warszawskiej, która przestała funkcjonować jako zwarta (choć przecież geograficznie rozproszona) grupa. Część jej reprezentantów i uczniów zmarła – tuż przed wojną lub zaraz po niej, duża grupa zginęła w trakcie wojny, inni – wyemigrowali. Byli też i tacy – wśród nich: Ajdukiewicz, Czeżowski, Kotarbiński czy Tatarkiewicz – którzy zarówno w trakcie wojny, jak i po niej kontynuowali swoją akademicką misję i bez wątpienia wpływali na kolejne pokolenia adeptów filozofii. Dlatego kres Szkoły jako przedsięwzięcia grupowego nie oznacza, że jako formacja intelektualna przestała ona wpływać na rozwój filozofii w Polsce. Szkoła funkcjonowała po wojnie właśnie w pracach poszczególnych jej przedstawicieli, już nie jako zjawisko dotyczące grona osób. Logicy – którzy przed wojną podkreślali swoje filozoficzne korzenie – po wojnie odcięli się od nich, decydując na orientację czysto matematyczną, co pozbawiło szkołę jednego z jej kluczowych filarów. Ponadto, zmienione okoliczności historyczne dostarczały nowych bodźców intelektualnych, nieleżących w polu zainteresowań przedstawicieli lwowsko-warszawskiej tradycji – a mianowicie filozofii marksistowskiej (ale także innych zaangażowanych nurtów filozoficznych).

Trudno opisać Szkołę jako jednorodny nurt merytoryczny. Jej reprezentanci pracowali w ramach wielu różnych filozoficznych dyscyplin: logiki, epistemologii, ontologii, estetyki, psychologii, etyki, prakseologii czy historii filozofii, korzystali też bez ograniczeń z rozmaitych filozoficznych tradycji, wspierając się bardzo gruntowną jej znajomością, co było jednym z pedagogicznych celów Twardowskiego. Łączyły ich jednak pewne przekonania związane z tym, jak powinno się uprawiać filozofię. Wśród nich była zasada neutralności światopoglądowej, postulat uprawiania filozofii niezaangażowanej w kwestie społeczno-polityczne, który – zdaniem twórców Szkoły – był wyznacznikiem jej naukowości, obiektywizmu i krytycyzmu. Kłóciło się to, wszakże z postawą filozofów inspirowanych Marksem, którzy chcieli nie tylko interpretować, lecz także zmieniać świat i wpływali tą postawą na rozwój filozofii w Polsce po 1945 roku. Wychowankowie szkoły sami także zaczęli się zwracać ku konkretnym teoretycznym nurtom: poza marksizmem – ku fenomenologii, egzystencjalizmowi, neopozytywizmowi oraz neotomizmowi, z którymi identyfikowali się bardziej niż ze Szkołą

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Obrady uczestników III Zjazdu Filozofów w Krakowie, 1936, widoczni m.in.: profesor Władysław Tatarkiewicz (na mównicy), profesor Kazimierz Ajdukiewicz (siedzi 1. z prawej), fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, audiovis.nac.gov.pl

Obrazek

kazimierz_twardowski_szkola_lwowsko-warszawska-2.jpg

Przedstawicieli szkoły lwowsko-warszawskiej łączyły przekonania co do metody filozoficznej. Poza światopoglądową neutralnością uosabiającą ideały niestronniczej nauki, charakteryzowała ich postawa antyirracjonalistyczna – dążenie do klarownego formułowania kwestii podawanych refleksji, odróżniania problemów rzeczywistych od pozornych, wywodzenia wniosków intersubiektywnie sprawdzalnych i komunikowalnych oraz przeprowadzania drobiazgowych analiz filozoficznych zagwozdek. To między innymi z tego powodu szkołę lwowsko-warszawską utożsamia się niekiedy ze szkołą logiczną, choć nie oddaje to jej bogactwa. Trzeba jednak przyznać, że to rozwój w zakresie logiki przyniósł Szkole największy międzynarodowy rozgłos, głównie za sprawą prac Alfreda Tarskiego (1901-1983) – uważanego za największego i najsłynniejszego na świecie polskiego logika. Rolę filozofa – jak była rozumiana w duchu Szkoły – dobrze oddają następujące słowa Kotarbińskiego:

„Filozof jako taki ani nie rachuje, ani nie eksperymentuje. Uprawia on myślicielstwo, doskonaląc zagadnienia, pojęcia, twierdzenia i systemy twierdzeń i czyniąc to głównie przez wysiłek wewnętrzny, zmierzający ku zrozumieniu właściwej intencji myśli szukającej po omacku, ku racjonalniejszemu ukształtowaniu problematów, ku doprowadzeniu do jasności zupełnej pojęć, na ogół niewyraźnych, ku uzyskaniu oczywistości twierdzeń i solidności systemów… toczy on walkę z mętnością, chwiejnością, nieokreślonością, plątaniną myślenia, uzbraja się przeciwko wszelkiej w myśleniu nietrzeźwości, jakże często skutkiem ulegania zatwardziałemu przesądowi lub ponętnej dla serca ułudzie, lub stronności wreszcie, która wyrasta z sytuacji osobistej lub społecznej samego myśliciela”.

Filozofowie reprezentujący Szkołę odznaczali się – na tle innych szkół analitycznych – gruntowną znajomością filozoficznej tradycji, która zaowocowała licznymi opracowaniami – wśród nich na szczególna uwagę zasługuje Historia filozofii oraz Historia estetyki Tatarkiewicza – ta ostatnia pozycja to dzieło pionierskie, a także badania Swieżawskiego nad historią filozofii średniowiecza czy refleksja nad historią logiki. Pokolenia studentów (nie tylko filozofii) czerpały ogólnofilozoficzną wiedzę właśnie z podręczników Tatarkiewicza. Warto także zaznaczyć, że znajomość tradycji została wykorzystana przy tworzeniu przekładów klasycznych myślicieli – najbardziej znani tłumacze wywodzący się ze Szkoły to Witwicki, Dąmbska i Gromska.

Przedstawiciele szkoły lwowsko-warszawskiej rozwijali filozofię – praktycznie rzecz biorąc w każdej jej dziedzinie – przyczynili się do rozwoju logiki, semantyki, zgłębiali koncepcje prawdy, poznania, rzeczywistości, relacji między językiem a światem, interesowała ich filozofia języka, nauki, metodologia, ale także kwestie aksjologiczne i etyczne. Ogólnie rzecz biorąc, można powiedzieć, że przyczynili się oni do rozwoju analitycznego nurtu w polskiej filozofii, w ramach którego prace toczą się także i dziś. Ich dokonania niekiedy wykraczały poza ramy filozofii, wspierając rozwój innych nauk, choćby matematyki czy psychologii. Szkoła jako wyjątkowe zjawisko na intelektualnej mapie Polski doczekała się także swoich krytyków, wśród nich najbardziej znanymi byli Henryk Elzenberg oraz Roman Ingarden.

Źródła:

D. Łukasiewicz, R. Mordarski (red.), Kobiety w szkole lwowsko-warszawskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2016.
T. Rzepa (wybór i opracowanie), Psychologia w szkole lwowsko-warszawskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
J. Woleński, Szkoła lwowsko-warszawska, w: Filozofia wieku dwudziestego, red. J. Lipiec, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów 1983, s. 192-211.
J. Woleński, Filozoficzna szkoła lwowsko-warszawska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985.
J. Woleński, Szkoła lwowsko-warszawska w polemikach, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 1997.

filozofia

władysław tatarkiewicz

Tadeusz Kotarbiński

filozofia polska