Niewiele wiadomo o życiu prywatnym Sali, stosunkowo dużo natomiast o jego działalności artystycznej w Polsce. Sala pochodził z Lugano (kanton Ticino) we włoskojęzycznej części Szwajcarii. Urodził się po 1587 jako syn Antonia i Franceschi. Co najmniej od 1623 znajdował się w Polsce. Wówczas to został odnotowany po raz pierwszy w aktach Krakowa. W 1630 uzyskał obywatelstwo tego miasta. W 1632 został wyzwolony na mistrza krakowskiego cechu kamieniarskiego, którego starszym obrano go trzy lata później. Funkcję tę pełnił, z przerwami w latach 1640-41 i 1650, do 1652 W 1633 wykonał kamieniarską dekorację kaplicy Św. Władysława (obecnie Św. Benedykta) w kościele kamedułów na Bielanach pod Krakowem. Co najmniej od 1634 realizował nagrobek rodziny Oppersdorffów w kościele franciszkanów (obecnie parafialny) w Głogówku na Śląsku. Trzy lata później prace te nie były jeszcze ukończone. W 1641 Krzysztof i Łukasz Opalińscy zamówili u Sali nagrobek ich ojca Piotra dla kościoła bernardynów (obecnie parafialny) w Sierakowie w Wielkopolsce. Rok później na zamówienie Krzysztofa Opalińskiego artysta zaprojektował drewniany ołtarz główny dla kościoła parafialnego w wielkopolskich Włoszakowicach. Od 1644 Sala występuje w źródłach jako królewski architekt, a od 1645 także jako królewski rzeźbiarz. Od 1646 na zlecenie kapituły katedralnej w Gnieźnie Włoch realizował konfesję św. Wojciecha, ukończoną w momencie śmierci artysty jedynie we fragmentach (niezachowanych). Od tego samego roku prowadził prace przy przebudowie zamku królewskiego w Łobzowie. W 1649 dokonał przeróbek bramek ogrodzenia przy katedrze krakowskiej. W lipcu tego roku rozpoczął prace nad ogromnym nagrobkiem siedmiogrodzkiego księcia Jerzego Rakoczego dla katedry w Gyulafehérvár (Alba Julia). W tym celu dwukrotnie wyprawił się do Siedmiogrodu (dziś: Rumunia) - w 1649 i 1652. Monument ten ukończył w kwietniu wiosną 1652, za co otrzymał bardzo wysokie honorarium wysokości 6000 florenów polskich. Sala zmarł przed 11 czerwca 1653, może w skutek panującej w tym czasie w Krakowie zarazy. Miał żonę Reginę, zapewne Włoszkę, z którą doczekał się trojga dzieci - córki Katarzyny oraz synów Jana i Karola.
Do zachowanych dzieł Sali i jego warsztatu należą: marmurowy nagrobek z alabastrowymi figurami (zdekompletowanymi) Oppersdorffów w Głogówku, marmurowy nagrobek z alabastrowymi figurami (częściowo uszkodzonymi) Piotra Opalińskiego w kościele bernardynów w Sierakowie, marmurowe nagrobki (uszkodzone w 1658 i w latach 1717-18 przerobione na ołtarze) Rakoczego w Gyulafehérvár oraz ołtarz we Włoszakowicach.
Nadto na podstawie analizy stylu Sali wraz z warsztatem przypisuje się liczne inne dzieła, m.in.: osiem alabastrowych figur członków rodziny Ligęzów w prezbiterium kościoła bernardynów w Rzeszowie - ok. 1630-38, część alabastrowych rzeźb (m.in. Maria z Dzieciątkiem) w konfesji bł. Stanisława Kazimierczyka w kościele Bożego Ciała na Kazimierzu w Krakowie - ok. 1630-32 (większość partii architektoniczno-rzeźbiarskich uważana jest za dzieło Andrea Castello), marmurowy nagrobek (przerobiony w latach 1743-46) z alabastrową figurą biskupa Andrzeja Lipskiego w katedrze w Krakowie - ok. 1631-33 (najważniejsze rzeźby - biskupa oraz Marii z Dzieciątkiem - przypisywane są Castellemu), wystrój rzeźbiarski (głównie portretowy biust) Krzysztofa Sapiehy (zm. 1631) na jego epitafium w klasztorze przy kościele Św. Michała (pierwotnie we wnętrzu świątyni) w Wilnie - ok. 1631-36, dekorację marmurowych kapiteli i fryzów we wnętrzu, niekiedy też osiem drewnianych posągów królów polskich ustawionych w niszach, oraz tablicę inskrypcyjną na elewacji zewnętrznej kaplicy Św. Kazimierza przy katedrze w Wilnie - ok. 1634-36 (kamieniarka wespół z Castello), marmurowy nagrobek z alabastrowymi figurami biskupa Wawrzyńca Gembickiego w katedrze w Gnieźnie - 1638-42, projekt i wykonanie kaplicy (wraz z wystrojem) biskupa Jakuba Zadzika w katedrze w Krakowie - 1645-47, wyrzeźbioną z galeny (rudy ołowiu) figurę św. Barbary w kościele bernardynów ("na Karczówce") w Kielcach - 1646.
Jak się wydaje, Sala pracował w kamieniu. Wyjątkowy w twórczości Włocha drewniany ołtarz włoszakowicki wykonany zapewne został przez inny warsztat, może wielkopolski, na co wskazują odmienności stylistyczne jego partii figuralnych.
Ponieważ w latach 20. XVII w. Sala notowany jest w aktach krakowskich wespół z innymi włoskimi artystami - architektem Giovannim Trevano oraz rzeźbiarzami - Antonio i Andrea Castello, przyjąć można, iż u początku swej polskiej działalności współpracował z ich warsztatami. Od ok. 1630 Sala często współpracował z włoskim architektem Constantino Tencallą, wykonując rzeźbiarską oprawę jego dzieł. Równocześnie sam zapewne projektował architekturę, zwłaszcza tzw. małą. Sala prowadził duży warsztat. Ze źródeł znanych jest kilku jego czeladników i uczniów. Specjalizował się w wykonawstwie epitafiów i nagrobków. Dostosowując się do lokalnej tradycji sztuki polskiej czasu Wazów elementy architektoniczne struktur wykonywał z czarnego marmuru z Dębnika, detale zaś, zwłaszcza rzeźbę figuralną, z jasnego kamienia - marmuru lub alabastru - często partiami złoconego. Rzeźby Sali cechuje staranne opracowanie powierzchni i dbałość o precyzyjnie odkuty detal, a przede wszystkim znakomite uchwycenie stanu emocjonalnego postaci o realistycznie odwzorowanych obliczach. Struktury architektoniczne Sali są stosunkowo płaskie i oszczędne w detalu.
Za najwybitniejsze archiwalnie potwierdzone dzieło Sali, a zarazem największy z dochowanych czarnomarmurowych nagrobków w Polsce, uważany jest monument w Sierakowie o strukturze architektonicznej nawiązującej do elewacji wczesnobarokowej świątyni. Spośród przypisywanych Włochowi dzieł poziomem wykonawstwa wyróżniają się figury rzeszowskie.
Dzieła Sali zdradzają znajomość sztuki Mediolanu oraz Rzymu początków XVII w. Niewykluczone, iż w nad Tybrem mógł on odebrać swe artystyczne wykształcenie.
Autor: Paweł Freus, listopad 2007.