Niewiele wiadomo pewnego o Mistrzu Michale (zwanym w źródłach od XVII w. także Michałem Glantzem lub Schwartzem). Miał pochodzić z Augsburga. Przed 1511 osiedlił się w Gdańsku, gdzie przyjął prawo miejskie. Na Wielkanoc 1511 podpisał kontrakt na wykonanie i ustawienie nowego ołtarza głównego kościoła Mariackiego w Gdańsku. Wedle niezachowanej umowy, znanej jedynie z publikowanych fragmentów, Mistrz Michał miał za wykonanie tej nastawy otrzymać zapłatę początkowo w sumie 2886 grzywien. Na poczet prac wypłacono mu zaliczkę 386 grzywien i 6 skojców. Wraz z posuwaniem się roboty nad dziełem rosły jej koszty, co powodowało zmiany w umowie. W 1512 ustalono honorarium na 3386 grzywien, następnie na ponad 7000, by ostatecznie zamknąć je sumą 13550 grzywien i 15 groszy - najwyższą, jaką zapłacono za późnośredniowieczny ołtarz. Wzrost kosztów powodowały ciągłe zmiany w wyglądzie i programie treściowym retabulum, stale rozbudowywanego, wprowadzane na życzenie fundatorów - gminy miejskiej, cechów, bractw religijnych i osób prywatnych. Nowy ołtarz ustawiono w miejscu starego 13 lipca 1516, zaś ostatecznie i uroczyście odsłonięto 25 stycznia roku następnego.
Zapewne ten sam Mistrz Michał w 1511 przyjął zamówienie z klasztoru Św. Brygidy w Ndendal koło Abo (Finlandia) na wykonanie "tablicy": w kontrakcie brak uściślenia, czy dzieło to miało charakter malarski czy rzeźbiarski. Artysta nie wywiązał się ze zobowiązania w terminie lub też nawet w ogóle, za co został pozwany do sądu przed plenipotenta fińskiego konwentu.
Dnia 8 sierpnia 1512 Mistrz Michał zawarł umowę na wykonanie ołtarza głównego kościoła w Lęborku. Wynagrodzenie ustalono na 70 grzywien, z których artysta otrzymał zaliczkę 48 grzywien. Wedle kontraktu nastawa miała być tryptykiem z rzeźbioną częścią środkową (zawierającą przedstawienia Trójcy Św. oraz świętych Bartłomieja i Jana Chrzciciela), również rzeźbionym zwieńczeniem, a także malowanymi skrzydłami i predellą.
W 1518 Mistrz Michał został przyjęty do prestiżowego Bractwa św. Rajnolda. Aktywnie zaangażował się on w rozwój luteranizmu w Gdańsku w 1522, o co w roku następnym oskarżony został przed gdańską Radą Miejską przez biskupa kujawsko-pomorskiego Macieja Drzewickiego. W 1526 artysta został za swą antykatolicką działalność pozbawiony praw miejskich i wypędzony z Gdańska. Udał się do Krakowa. Tam zyskał możnych protektorów, m.in. w liście do rajców gdańskich w 1527 wstawił się za Mistrzem Michałem sam król Zygmunt Stary, który dwa lata wcześniej, zaniepokojony działalnością artysty, nakazał mu stawienie się w stolicy królestwa.
Jedynym zachowanym dziełem Mistrza Michała jest ołtarz główny kościoła Mariackiego w Gdańsku. Nastawa ta jednak uległa licznym przekształceniom. W 1577 przetopiono zdobiące ją srebrne figurki, a w 1806 zdemontowano skrzydła, zwieńczenie i predellę. Restauracja retabulum w latach 1866-1870 wprowadziła szereg uzupełnień, które stopniowo usuwano od 1936. W 1945 ołtarz w dużej części zdemontowano i ukryto, jednak pozostała na miejscu szafa została zniszczona w pożarze kościoła Mariackiego. Nastawę ustawiono na pierwotnym miejscu, po konserwacji i rekonstrukcjach, w 1966.
Jest to poliptyk o rzeźbionym korpusie i zwieńczeniu (niezachowanym), dwóch parach ruchomych skrzydeł i jednej parze skrzydeł nieruchomych oraz predelli (dwie pary zewnętrzne skrzydeł, a także predella są malowane). Nastawa ma zróżnicowaną genezę artystyczną i bogaty program treściowy. Styl partii rzeźbiarskich wywodzi się z Niemiec Południowych. Wiele kompozycji kwater, zarówno reliefowych jak malowanych, opartych jest na grafice - przede wszystkim Albrechta Dürera. Uroczyste otwarcie retabulum ma wybitnie maryjny charakter i kulminuje w przedstawieniu Koronacji Marii. Splecione wątki maryjny i chrystologiczny, rozpisane na skrzydła, wzbogacone zostały m.in. treściami neoplatońskimi - w duchu już renesansowymi. Wielokrotnie wyrażano wątpliwość co do autorstwa Mistrza Michała różnych partii ołtarza, zwłaszcza partii rzeźbionych, które są wyraźnie dziełem dwóch snycerzy. Jak się wydaje, Mistrz Michał był autorem projektu całości, ale jego osobisty udział w wykonaniu retabulum pozostaje niejasny i chyba nie do rozstrzygnięcia.
Drugie z trzech potwierdzonych źródłowo dzieł Mistrza Michała - retabulum w Lęborku - nie zachowało się. Z warsztatem Mistrza Michała wiązane są hipotetycznie różne rzeźbione i malowane nastawy ołtarzowe, zachowane w Gdańsku (kościoły Św. Trójcy i Św. Katarzyny) oraz w jego najbliższej okolicy (Żukowo), a także w zbiorach muzealnych (np. malowany dyptyk w Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze).
Autor: Paweł Freus, listopad 2007