Musil, Bernhard: Austriackie fascynacje
Od 1980 roku Krystian Lupa związany jest ze Starym Teatrem w Krakowie, gdzie powstały jego najwybitniejsze przedstawienia. Pracę rozpoczął od "Powrotu Odysa" według Stanisława Wyspiańskiego (1981), dramat, do którego powrócił jeszcze w 1999 w realizacji w warszawskim Teatrze Dramatycznym. W Starym Teatrze po raz pierwszy sięgnął po literaturę austriacką. Inspiracją autorskiego przedstawienia "Miasto snu" (1985) stała się powieść Alfreda Kubina "Po tamtej stronie". W 1988 roku Lupa wyreżyserował "Marzycieli" Roberta Musila, spektakl, w którym mówił o upadku ideałów i o człowieku, który cały czas poszukuje swojej tożsamości. Bożena Winnicka pisała:
W przedstawieniu Lupy, tak jak u Musila, człowiek jest istotą dziwną i niepojętą. Dzieją się w nim rzeczy niezrozumiałe. Intencje i uczynki, uczucia i myśli, uniesienia i lęki są w ciągłym ruchu.
Do Musila powrócił Lupa jeszcze dwa lata później adaptując na scenę wielkie epickie dzieło tego autora - eseistyczną, filozoficzną powieść "Człowiek bez właściwości". Spektakl "Szkice z 'Człowieka bez właściwości' Roberta Musila" przygotował jako szkolny dyplom ze studentami Wydziału Aktorskiego krakowskiej Szkoły Teatralnej. Kolejną adaptacją prozy austriackiej był spektakl zainspirowany prozatorską twórczością Rainera Marii Rilkego "Malte albo tryptyk marnotrawnego syna" (1991).
W 1992 roku Lupa zmierzył się po raz pierwszy z twórczością Thomasa Bernharda, zaadaptował na scenę jego powieść Kalkwerk. Przedstawienie zyskało miano wielkiego traktatu metafizycznego. Jednocześnie, za sprawą doskonałego aktorstwa, było wstrząsającym obrazem fizycznego i psychicznego cierpienia człowieka, który poszukuje sensu w zrutynizowanym świecie. "Lunatycy. Esch, czyli Anarchia" - spektakl Lupy z 1995 roku był kolejną adaptacją, tym razem z niemieckiego oryginału, drugiej części wielkiej trylogii powieściowej Austriaka Hermanna Brocha. "Lunatycy" Brocha obejmują okres od końca XIX wieku do końca I wojny światowej i opisują proces dezintegracji społeczeństwa spowodowany rozpadem dotychczasowych wartości.Drugą część teatralnych "Lunatyków" z podtytułem "Hugenau, czyli rzeczowość" Lupa zrealizował w 1998 roku. Piotr Gruszczyński notował:
Spektakl Lupy niepostrzeżenie przekracza granice wyznaczone ramą powieści i staje się dotkliwym traktatem o dziwności istnienia. Jesteśmy absolutnie bezradni wobec naszego istnienia, może nawet bardziej bezradni niż wobec śmierci. Taka perspektywa jest perspektywą współczesnej tragedii istnienia. Naprawdę nieważne, czy żyjemy w czasach wojny czy pokoju. Wojna tylko jaskrawiej wyświetla nasz kłopot z istnieniem.
W "Rodzeństwie. Ritter, Dene, Voss" Bernharda (1996), opowiadającym o życiu austriackiego filozofa Ludwiga Wittgensteina, podobnie jak we wcześniejszym "Kalkwerku", Lupa śledził zrutynizowane zachowania trójki rodzeństwa, wydobywając emocjonalne konflikty, w jakie popada geniusz. Także w Teatrze Polskim we Wrocławiu, z którym współpracuje od 1996 roku, Lupa powracał do swoich austriackich fascynacji. Wystawił tutaj "Immanuela Kanta" Thomasa Bernharda (1996), "Damę z jednorożcem" według opowiadania "Hanna Wendling" Hermanna Brocha (1997) i "Kuszenie cichej Weroniki" na podstawie opowiadania Roberta Musila (1997).
W 2001 roku w warszawskim Teatrze Dramatycznym zaadaptował na scenę kolejną powieść Bernharda "Auslöschung/Wymazywanie" we własnym przekładzie (2001) - przedstawienie mówiące o pamięci, o próbie wymazania własnej biografii i możliwości narodzenia się na nowo. Janusz Majcherek pisał:
Temat duchowej przemiany czy odnowy nie jest w teatrze Lupy niczym nowym, wydaje się jednak, że tym razem podjęty został z wyjątkową pasją (...) godna uwagi jest zażyłość Lupy z tekstem Bernharda; tekstem, który go wyraźnie pociąga i odpycha, którego lektura jest zarazem przymusem i bólem.
Na warszawskiej scenie Dramatycznego wkrótce powrócił do Bernharda wystawiając jego sztukę "Na szczytach panuje cisza" (2006), ale wcześniej przygotował spektakl "Niedokończony utwór na aktora według 'Mewy' Czechowa/'Sztuka Hiszpańska' Yasminy Rezy" (2004). Oba spektakle łączył namysł nad istotą twórczości i postacią artysty.
Dostojewski, Czechow: europejski stan umysłu
W 1997 roku w Starym Teatrze Lupa wystawił komedię Yasminy Rezy "Sztuka", w której pojawiała się ironia, ale za śmiesznością krył się równocześnie ton serio. Lupa wystawiał także literaturę rosyjską. "Braci" (1988) - spektakl na podstawie "Braci Karamazow" Fiodora Dostojewskiego przygotował jako przedstawienie dyplomowe IV roku Wydziału Aktorskiego krakowskiej PWST, w której pracuje jako pedagog od 1983 roku. W 1990 roku jeszcze raz powrócił do adaptacji tej powieści na scenie Starego Teatru w Krakowie. Nowa wersja "Braci Karamazow", wielkiego teatralnego fresku, została przez Lupę opracowana w 1999 roku. Ze studentami Wydziału Aktorskiego krakowskiej Szkoły Teatralnej w ramach przedstawień dyplomowych reżyser dwukrotnie realizował teksty Antoniego Czechowa. Przygotował spektakl według "Płatonowa", składający się z dwóch części i zatytułowany "Płatonow wiśniowy i oliwkowy" (1996), dwa lata później wystawił "Trzy siostry". Zaadaptował na scenę "Mistrza i Małgorzatę" Michaiła Bułhakowa (Stary Teatr w Krakowie, 2002), w Teatrze Polskim we Wrocławiu przygotował spektakl "Azyl" według "Na dnie" Maksyma Gorkiego (2003).
Reżyser sięgał również po dramat najnowszy, wystawił "Prezydentki" Austriaka Wernera Schwaba (Teatr Polski we Wrocławiu, 1999) i "Stosunki Klary" niemieckiej dramatopisarki Dei Loher (Teatr Rozmaitości w Warszawie, 2003).
Kolejne dwa spektakle Lupy powstały w Narodowym Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie. Pierwszy z nich, który swą światową premierę miał w Atenach podczas Hellenic Festival w 2004 roku (premiera polska w Starym Teatrze w 2005 roku) to "Zaratustra" wg. "To rzekł Zaratustra" Friedricha Nietzschego i "Nietzsche. Trylogia" Einara Schleefa. W scenicznej adaptacji filozoficznego tekstu, w zdyscyplinowanym, przejmującym przedstawieniu Lupa pokazywał duchową podróż człowieka, stawiał pytania o sens ludzkiej egzystencji, o sens istnienia bez Boga, o możliwości ludzkiego poznania. W drugim krakowskim spektaklu powracał do refleksji nad istotą tworzenia, zastanawiał się nad świadomością artysty i rolą przypadku w sztuce.
W 2008 r. pokazał "Factory 2" wg własnego scenariusza, przedstawienie inspirowane życiem i twórczością Andy'ego Warhola i fenomenem stworzonej przez niego legendarnej pracowni. Od roku 2009 pracuje nad tryptykiem "Persona", zafascynowany intrygującymi osobowościami trzech kobiet, ponad granicami i przez generacje. Lupa koncentruje się na trzech ikonach Dwudziestego Wieku: Marilyn Monroe, Simone Weil i George Gurdjieff.
W 2011 r. odbyła się premiera przedstawienia "POCZEKALNIA.0" w Teatrze Polskim we Wrocławiu.Następnie w 2012 widzowie mogli zobaczyć najnowszy spektakl Krystiana Lupy "Miasto Snu" wg powieści Alfreda Kubina, pt. "Po tamtej stronie". Został on wystawiony we współpracy z zespołem TR Warszawa oraz w koprodukcji z Instytutem Adama Mickiewicza. Oficjalna premiera przedstawienia odbyła się 5 października w Paryżu w Théâtre de la Ville, natomiast premiera w Warszawie 10 listopada w Hali Transcolor.
Krystian Lupa reżyserował także za granicą, m.in. "Marzycieli" Roberta Musila w Thalia Theater w Hamburgu (2001), "Solaris" wg Stanisława Lema w Düsseldorfer Schauspielhaus (2005), "Trzy siostry" Antoniego Czechowa w American Repertory Theatre (2005) i "Czarodziejski flet" Mozarta w Theater in der Wien (2006).
Teatr psychologicznych skrajności
Lupa jest mistrzem w tworzeniu spójnej wewnętrznie rzeczywistości scenicznej. Często sam przekłada i adaptuje tekst, tworzy scenografię i reżyseruje przedstawienia, w niektórych występuje w roli narratora. Udaje mu się uzyskać niezwykłą jedność wyrazu i klarowność oraz przejrzystość idei. Szczególną rolę pełni też w jego realizacjach muzyka, która:
W zasadzie istnieć może wyłącznie razem z akcją. Jest to przestrzeń dźwięków całkowicie zintegrowana z tym, co robią aktorzy. Niekiedy tak się zlewa z tokiem działań, że widzowie przestają ją dostrzegać.
O randze teatru Lupy decyduje aktorstwo, często "niewidoczne" i "przezroczyste" za sprawą wykonawców, którzy stapiają się niemal całkowicie z kreowaną postacią. Zazwyczaj postać tak głęboko przenika aktora, że w intymnej atmosferze spektaklu możliwe staje się uchwycenie najdrobniejszych psychologicznych niuansów i wewnętrznych sprzeczności. Tomasz Man pisał:
Teatr Lupy to teatr skrajności psychologicznych ujawnianych w czasach zakłamania i tanich rozrywek. Lupa przestrzega: jeżeli tanie rozrywki, to tani człowiek, tanie życie, tania dusza, tani rozum, tania wrażliwość... Jego spektakle rozpoczynają się w miejscu, gdzie nie zadaje się pytań, a kończą, gdy wszystko, co nas dotyczy, postawione jest pod znakiem zapytania. Ten pyszny paradoks nie jest mechanizmem, ale pewną niemożliwością nazwania człowieka 'do końca'. Tak powstaje tajemnica bycia człowiekiem dla siebie i dla innych. (...) W skonstruowanym świecie scenicznym każdy człowiek jest wewnętrznie sprzeczny. Buduje zamki na piasku, bo to ma sens. Popada w szaleństwo, bo nie znajduje odpowiedzi na pytanie, jaki jest naprawdę.
W Teatrze Telewizji Krystian Lupa debiutował w 1977 roku realizacją "Wariata i zakonnicy" Stanisława Ignacego Witkiewicza. Przygotował także m.in. telewizyjne wersje przedstawień teatralnych: "Marzycieli" Roberta Musila (1991), "Immanuela Kanta" (1997) i "Kalkwerk" Thomasa Bernharda (1998), "Kuszenie cichej Weroniki" Roberta Musila (2000) oraz "Hannę Wendling" Hermanna Brocha (2001). W 1993 roku zrealizował trzyczęściowy spektakl W stronę Klarysy. "Szkice z 'Człowieka Bez Właściwości' Roberta Musila" oparty na spektaklu przygotowanym w 1990 roku w krakowskiej Szkole Teatralnej. Na scenie telewizyjnej powstały jeszcze dwa inne przedstawienia reżysera - "Stary dom" Hansa Christiana Andersena (1994) i "Julia", autorski spektakl na motywach opowiadania Lidii Wilk "Z południowych mórz" (1998).
Krystian Lupa jest autorem zbioru szkiców "Utopia i jej mieszkańcy" (1994) oraz trzech tomów prozy - "Labirynt" (2001), "Podglądania" (2003) i "Utopia 2. Penetracje" (2003), w których znalazły się fragmenty od lat prowadzonych przez Lupę dzienników.
