Bóg powołał zatem człowieka do istnienia, powierzając mu zadanie bycia twórcą – List do artystów, 4 kwietnia 1999
Przekazywałem mu prośbę Związku Literatów, by przyjął honorowe członkostwo. Papież na to z rozbawioną miną: "Jaki ze mnie literat!…". Bawiła go ta rozmowa. Wreszcie dał się namówić, bo nie chciał robić ludziom przykrości.
– Ks. Adam Boniecki, w: "Kwiatki Jana Pawła II", wybrał i opracował Janusz Poniewierski, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005
Szkolny debiut poetycki i okupacyjny teatr
Związki Karola Wojtyły z literaturą i teatrem sięgają lat szkolnych. Jako uczeń męskiego Gimnazjum Śląskiego im. Marcina Wadowity (1932–1938) należał od 1934 roku do szkolnego Kółka Teatralnego. Grał znaczące, na ogół główne role, między innymi w "Antygonie" (Hajmon), "Balladynie" (Kirkor, Fon Kostryn), "Kordianie" (Kordian), "Nie–Boskiej komedii" (Hrabia Henryk), "Ślubach panieńskich" (Gucio), "Sułkowskim", "Zygmuncie Auguście" (Zygmunt August), "Judaszu z Kariothu". Niektóre z przedstawień współreżyserował.
W tamtym okresie decydujące wydawało mi się nade wszystko zamiłowanie do literatury, a w szczególności zamiłowanie do literatury dramatycznej i do teatru. Zamiłowaniu do teatru dał początek starszy ode mnie polonista Mieczysław Kotlarczyk. Był on prawdziwym pionierem amatorskiego teatru, o wielkich ambicjach repertuarowych.
[Jan Paweł II, "Dar i Tajemnica", Wydawnictwo Św. Stanisława, WAM, Kraków 1996]
W 1938 roku Karol Wojtyła rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wiosną 1939 roku powstał jego pierwszy tomik poezji zatytułowany "Psałterz Dawidów / Księga Słowiańska", znany również jako "Renesansowy psałterz".
Chodzę po Twych gościńcach – słowiański trubadur –
przy sobótkach gram dziewom, pasterzom wśród owiec,
– ale pieśń rozmodloną, pieśń wielką jak padół
rzucam przed tron dębowy Jedynemu Tobie.
["Magnificat", Kraków 1939 wiosna–lato, w: Karol Wojtyła, "Poezje i dramaty", Wydawnictwo Znak, Kraków 1986]
7 czerwca 1939 roku wystąpił jako aktor Konfraterni Teatralnej prowadzonej przez Tadeusza Kudlińskiego, zwanej później Studiem 39. W śpiewogrze "Kawaler księżycowy" Mariana Niżyńskiego, o historii Twardowskiego, wystąpił w stroju pięściarza, z bokserskimi rękawicami jako zodiakalny Byk:
Ja jestem byk, co udaje od czasu do czasu człowieka. Boks mi papusiać daje więc żrę i na posadę czekam. Prosty, sierpowy – prosty, sierpowy. Znam ideałów skorowidz – ogłaszał w prologu. Cudowne wieczory, miasto pełne w tych dniach muzyki i tańca; gdy spokojnymi, dobrze oświetlonymi Plantami wracaliśmy po przedstawieniach do domu, byliśmy rozśpiewani, radośni. Byliśmy aktorami i występowaliśmy przed prawdziwą publicznością, która przyjmowała nas z entuzjazmem. Byliśmy poetami. Co prawda nie drukowaliśmy jeszcze wierszy, ale nasze nazwiska były już znane w młodocianym środowisku. Kochaliśmy świat i życie.
[Juliusz Kydryński w: "Młodzieńcze lata Karola Wojtyły. Wspomnienia", red. Juliusz Kydryński, Kraków 1990]
Z Mieczysławem Kotlarczykiem, którego namówił do przenosin z Wadowic, w okupacyjnym Krakowie współtworzył Wojtyła konspiracyjny teatr, budujący swoją ekspresję na scenicznej sile słowa i oszczędnym geście. W "Królu Duchu" grał Bolesława Śmiałego, w "Weselu" – Jaśka, w "Panu Tadeuszu" – księdza Robaka. Po wojnie zespół przyjął nazwę Teatru Rapsodycznego.
Wspominam jeszcze dzisiaj chwilę, jaką przeżyłem na jednym z tajnych przedstawień Teatru Rapsodycznego. Był to wieczór poświęcony "Panu Tadeuszowi". Jeden z wykonawców, Karol Wojtyła, recytował powoli, w skupieniu fragmenty ze spowiedzi księdza Robaka. Naraz w ciszy, jaka panowała, odezwał się głośnik niemieckiego radia, zainstalowany naprzeciw kamienicy, w której odbywało się przedstawienie: "Główna kwatera naczelnego wodza podaje do wiadomości…". I padały słowa o zwycięstwach, jakie odnosił oręż niemiecki nad Europą. Recytator nie przerwał, nie zmienił tonu. Mówił cicho, spokojnie, jakby nie słyszał tubalnego głosu spikera. Mickiewicz nie podjął krzykliwej walki. Kiedy szczekaczka kończyła pochwałę niemieckich zbrodni, Mickiewicz głosił pojednanie Soplicy z Klucznikiem. Wtedy właśnie, gdy stanęła wojna w cesarskim gabinecie. Spojrzałem po twarzach zebranych gości. Ta sama myśl ożywiała nasze oczy. Czuliśmy się wszyscy synami narodu, który, choć niejednokrotnie oszukany na przestrzeni wieków, nie ulegnie przemocy. Chwila była naprawdę osobliwa.
[Tadeusz Kwiatkowski w: Adam Bujak, Michał Rożek, "Wojtyła", Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2005]
Dramaturg, robotnik, kapłan
Jan Paweł II (Karol Wojtyła) podczas pierwszej pielgrzymki do Polski, Jasna Góra, 1979, fot. Jan Morek/Forum W grudniu 1939 roku Karol Wojtyła ukończył poemat dramatyczny "Dawid" (zaginiony). W 1940 roku zetknął się z dziełami mistyków hiszpańskich. Pod wpływem pism Świętego Jana od Krzyża wiosną i latem tego roku stworzył dramaty "Hiob" i "Jeremiasz". W tematykę wątków zaczerpniętych ze Starego Testamentu wpisał rozważania z przeszłości Polski. "Jeremiasz" i "Hiob" były literackim odbiciem katastrofy historycznej i próbą poszukiwania sensu tragicznych wydarzeń dziejowych. Oba dramaty cechuje wielopłaszczyznowość konstrukcji czasowej, nikła akcja, stylizowany, w wielu partiach dyskursywny język.
We wrześniu 1940 Wojtyła zaczął pracować jako robotnik w kamieniołomie na Zakrzówku oraz w fabryce sody kaustycznej "Solvay" w Borku Fałęckim pod Krakowem. Do przeżyć związanych z tą pracą nawiązał w jednym z pierwszych utworów prozatorskich – "Kamień i bezmiar".
W 1942 roku wstąpił do konspiracyjnego Arcybiskupiego Seminarium Duchownego w Krakowie, studiował jednocześnie filozofię na tajnym Wydziale Teologicznym UJ, nie przerywając pracy w "Solvayu". 1 listopada 1946 roku z rąk arcybiskupa Adama Sapiehy otrzymał święcenia kapłańskie. Dzień później odprawił swoją pierwszą mszę świętą w krypcie św. Leonarda na Wawelu.
15 listopada 1946 roku ksiądz Wojtyła rozpoczął studia na Papieskim Uniwersytecie Dominikańskim w Rzymie. Latem 1947 roku podróżował po Francji, Belgii i Holandii. W czerwcu 1948 roku obronił w Rzymie, a w grudniu 1948 roku na Wydziale Teologicznym UJ pracę doktorską "Doktryna wiary według świętego Jana od Krzyża". 6 marca 1949 roku Wojtyła opublikował w "Tygodniku Powszechnym" swój pierwszy artykuł o ruchu księży–robotników we Francji.
Po siedmiu miesiącach wikariatu w oddalonej o 47 km od Krakowa parafii w Niegowici został przeniesiony do uniwersyteckiej parafii św. Floriana w Krakowie, gdzie zorganizował duszpasterstwo akademickie. Z wychowankami, którzy nazywali go Wujkiem, brał udział w licznych wyprawach górskich, pieszych, kajakowych i narciarskich.
Zimą 1949/1950 ukończył dramat "Brat naszego Boga". W losie bohatera, Adama Chmielowskiego, późniejszego Brata Alberta, założyciela zgromadzenia opiekującego się bezdomnymi nędzarzami (po jego śmierci Bracia Posługujący Ubogim nazwali się albertynami) autor skonfrontował postawę artysty z postawą człowieka czynu etycznego. Głównym zagadnieniem – rozważanym zarówno w kategoriach społecznych i moralnych, jak filozoficznych i teologicznych – jest miejsce jednostki w procesie dziejowym, jej wolność i możliwość realizowania wartości. W rapsodycznej poetyce dramatów Wojtyły podstawowym tworzywem jest żywe słowo, ośrodkiem konfliktu dramatycznego starcie idei, natomiast elementy widowiskowe ulegają daleko posuniętej redukcji.
Poeta i kaznodzieja
Jan Paweł II (Karol Wojtyła) podczas pielgrzymki do Polski, Żywiec, 1995, fot. Marek Lapis/Forum Od 1950 roku Wojtyła wypowiadał się literacko najczęściej jako poeta w formie refleksyjnych poematów, bliskich gatunkowo medytacji czy traktatowi. W maju 1950 roku w "Tygodniku Powszechnym" ukazał się cykl poetycki Wojtyły – "Pieśń o blasku wody".
Jesienią 1953 roku Wojtyła rozpoczął wykłady z etyki społecznej na Uniwersytecie Jagiellońskim, a Rada Wydziału Teologicznego UJ jednogłośnie przyjęła jego rozprawę habilitacyjną – "Próba opracowania etyki chrześcijańskiej według systemu Maksa Schelera". Po likwidacji Wydziału Teologicznego na UJ prowadził wykłady dla studentów trzech seminariów: krakowskiego, śląskiego i częstochowskiego. W 1954 roku zaczął wykładać etykę i filozofię na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Od 1956 roku aż do wyboru na papieża kierował Katedrą Etyki KUL.
W listopadzie 1957 roku w "Znaku" ukazał się poetycki cykl Wojtyły zatytułowany "Kamieniołom". Pół roku później w "Tygodniku Powszechnym" opublikował nowy cykl poezji "Profile Cyrenejczyka".
Słuchaj, kiedy stuk młotów miarowy i tak bardzo swój
przenoszę wewnątrz ludzi, by badać siłę uderzeń –
słuchaj, prąd elektryczny kamienistą rozcina rzekę –
a we mnie narasta myśl, narasta dzień po dniu,
że cała wielkość tej pracy znajduje się wewnątrz człowieka
["Kamieniołom. I Tworzywo", fragment, 1956]
W lipcu 1958 roku ksiądz Wojtyła otrzymał papieską nominację na biskupa pomocniczego Krakowa. 28 września 1958 roku w katedrze na Wawelu został wyświęcony na biskupa. Został najmłodszym członkiem Episkopatu Polski.
W 1960 roku Wydawnictwo KUL opublikowało książkę Karola Wojtyły "Miłość i odpowiedzialność", a "Znak" – sztukę "Przed sklepem jubilera". W tej, jak głosi podtytuł, "Medytacji o sakramencie małżeństwa przechodzącej chwilami w dramat", autor zawarł metaforę kondycji współczesnego człowieka. Dramat opowiadający o powikłanych losach trzech par małżeńskich składa się ze scenek połączonych monologami postaci nie rozmawiających ze sobą. Tę nowatorską wówczas formę przyćmiły wkrótce głośniejsze eksperymenty sceniczne Becketta czy Pintera. Siła wyrazu "akcji wnętrza" sprawia, że ta sztuka zdaje się być też pokrewna późnym dramatom Eliota.
W latach 1962–1965 Wojtyła brał udział w pracach Soboru Watykańskiego II. Dyskutował na temat reformy liturgicznej, Objawienia, Kościoła jako ludu Bożego. Wypowiadał się o wolności religijnej, powołaniach świeckich oraz o dialogu Kościoła z wiernymi z uwzględnieniem ich położenia w różnych krajach. Zabierał głos na temat odpowiedzialności wynikającej z wolności religijnej, na temat chrześcijańskiego pojmowania świata, poruszał problem współczesnego ateizmu.
Poetycki zapis Wojtyły z I sesji Soboru, poemat "Kościół: Pasterze i źródła", ukazał się w listopadzie 1963 roku w "Znaku". Miesiąc później Wojtyła wraz z wieloma innymi uczestnikami Soboru odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Pracował w podkomisji przygotowującej soborowy dokument "O Kościele w świecie współczesnym". 13 stycznia 1964 roku bulla papieska przyniosła Karolowi Wojtyle nominację na arcybiskupa, metropolitę krakowskiego.
"Znak" w maju 1964 roku opublikował jego esej "Rozważania o ojcostwie". Rok później – cykl poetycki "Wędrówka do miejsc świętych". W kwietniu 1966 roku – milenijny poemat "Wigilia wielkanocna 1966".
W 1967 roku papież Paweł VI mianował Karola Wojtyłę kardynałem. Jesienią tego roku nowy purpurat zainaugurował prace ziemne pod budowę kościoła Arka Pana w Nowej Hucie. W 1973 roku reprezentował polski Kościół katolicki na Międzynarodowym Kongresie Eucharystycznym w Melbourne w Australii. Rok później uczestniczył w międzynarodowym kongresie tomistycznym w Rzymie, Neapolu i Fossanova.
W maju 1975 roku w "Znaku" ukazał się kolejny cykl poetycki Wojtyły, "Rozważanie o śmierci".
W 1976 roku krakowski metropolita był uczestnikiem Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego w Filadelfii. W sierpniu 1978 roku uczestniczył w konklawe, które wybrało na papieża kardynała Albino Lucianiego. Przybrał on imię Jana Pawła I. W nocy z 28 na 29 września 1978 roku papież zmarł.
Między 30 września a 2 października 1978 roku kardynał Wojtyła napisał swój ostatni poemat "Stanisław". 8 października wygłosił kazanie podczas mszy za Jana Pawła I w kościele św. Stanisława Bpa w Rzymie. 14 października rozpoczęło się kolejne konklawe.
Jan Paweł II o kulturze
16 października 1978 roku konklawe nowym papieżem ogłosiło kardynała Karola Wojtyłę. Przybrał imię Jan Paweł II i sześć dni później odprawił mszę św. inaugurującą swój pontyfikat. Oprócz hierarchów Kościoła katolickiego uczestniczyli w niej przedstawiciele dwudziestu innych Kościołów chrześcijańskich.
W marcu 1979 roku Jan Paweł II ogłosił encyklikę "Redemptor hominis", o Chrystusie Odkupicielu człowieka – pierwszą w dziejach poświęconą chrześcijańskiej antropologii. W czerwcu tego roku odbył pierwszą podróż do Polski. W swojej posłudze pasterskiej kwestii wiary nie odłączał od innych duchowych powinności człowieka, do jakich należą sprawy kultury.
Czym jest kultura? Kultura jest wyrazem człowieka. Jest potwierdzeniem człowieczeństwa. Człowiek ją tworzy – i człowiek przez nią tworzy siebie. Tworzy siebie wewnętrznym wysiłkiem ducha: myśli, woli, serca. I równocześnie człowiek tworzy kulturę we wspólnocie z innymi. Kultura jest wyrazem międzyludzkiej komunikacji, współmyślenia i współdziałania ludzi. Powstaje ona na służbie wspólnego dobra – i staje się podstawowym dobrem ludzkich wspólnot.
[Jan Paweł II, "Do młodzieży na Wzgórzu Lecha" (w Gnieźnie), 3 czerwca 1979]
W przemówieniu wygłoszonym 2 czerwca 1980 roku w siedzibie UNESCO w Paryżu papież wypowiadał się między innymi o kulturalnej i historycznej tożsamości w życiu każdego narodu.
Człowiek żyje prawdziwie ludzkim życiem dzięki kulturze. […] Kultura jest właściwym sposobem istnienia i bytowania człowieka. […] Kultura jest tym, przez co człowiek jako człowiek staje się bardziej człowiekiem: bardziej "jest". […] Naród bowiem jest tą wielką wspólnotą ludzi, którą łączą różne spoiwa, ale nade wszystko właśnie kultura. Naród istnieje "z kultury" i "dla kultury". I dlatego właśnie jest ona tym znamienitym wychowawcą ku temu, aby "bardziej być" we wspólnocie, która, która ma dłuższą wspólnotę niż człowiek i jego rodzina. […] Jestem synem narodu, który przetrwał najstraszliwsze doświadczenia dziejów, którego wielokrotnie sąsiedzi skazywali na śmierć – a on pozostał przy życiu i pozostał sobą. Zachował własną tożsamość i zachował pośród rozbiorów i okupacji własną suwerenność jako naród – nie biorąc za podstawę przetrwania jakichkolwiek innych środków fizycznej potęgi jak tylko własną kulturę, która się okazała w tym przypadku potęgą większą od tamtych potęg. I dlatego też to, co tutaj mówię o prawach narodu wyrosłych z podwalin kultury i zmierzających do przyszłości nie jest echem żadnego "nacjonalizmu", ale pozostaje trwałym elementem ludzkiego doświadczenia i humanistycznych perspektyw człowieka. Istnieje podstawowa suwerenność społeczeństwa, która wyraża się w kulturze narodu. Jest o zarazem suwerenność, przez którą równocześnie najbardziej suwerenny jest człowiek.
[w: Jan Paweł II, "Pamięć i tożsamość", Wydawnictwo Znak, Kraków 2005]
13 maja 1981 roku, postrzelony przez tureckiego zamachowca Mehmeta Ali Agcę, papież cudem uniknął śmierci. Na Boże Narodzenie 1983 roku odwiedził zamachowca w więzieniu.
W sierpniu 1985 roku Jan Paweł II przemawiał do 80 tysięcy młodych muzułmanów w Casablance, w kwietniu 1986 roku jako pierwszy w historii zwierzchnik Kościoła rzymskokatolickiego odwiedził synagogę w Rzymie. Z jego inicjatywy odbył się w 1986 roku w Asyżu Światowy Dzień Modlitw o Pokój, z przedstawicielami niemal wszystkich religii świata. Papież próbował zbliżyć do siebie chrześcijan różnych wyznań: ogłosił list z okazji 500. rocznicy urodzin Marcina Lutra (1983), spotkał się z patriarchą Konstantynopola, złożył wizytę w katedrze Canterbury i w rzymskim zborze ewangelickim.
Podczas kolejnych pielgrzymek do Polski w trudnych dla kraju latach osiemdziesiątych Jan Paweł II niósł nadzieję wszystkim rodakom, nie zapominając o ludziach kultury.
Raduję się, że intelektualiści, artyści, ludzie kultury znajdują w Kościele przestrzeń wolności, której nieraz brakuje im gdzie indziej. I że dzięki temu odkrywają istotę i rzeczywistość duchową Kościoła, którą przedtem widzieli jakby z zewnątrz. Ufam też, że Kościół polski odpowie w pełni na zaufanie tych ludzi, przychodzących nieraz z daleka, i znajdzie język, który trafi do ich umysłów i serc.
[Jan Paweł II, "Przemówienie do twórców kultury w Warszawie", 13 czerwca 1987]
W 1991 roku papież zaapelował o pokój w Zatoce Perskiej, a potem na Bałkanach. Przemawiając w 1995 roku w siedzibie ONZ, bronił uniwersalności praw człowieka i wzywał Narody Zjednoczone, by podjęły "ryzyko solidarności, a tym samym ryzyko pokoju".
W 1994 roku ukazała się książka "Przekroczyć próg nadziei", światowy bestseller przetłumaczony na czterdzieści języków. W 1998 roku powstała trzynasta encyklika Jana Pawła II – "Fides et ratio" ("Wiara i rozum").
W latach 1997–1999 Jan Paweł II odbył kolejne historyczne pielgrzymki – do Sarajewa, na Kubę i do Rumunii, gdzie spotkał się z patriarchą Teoktystem. W Niedzielę Wielkanocną 4 kwietnia 1999 roku papież ogłasza "List do artystów".
Tworząc dzieło, artysta wyraża […] samego siebie do tego stopnia, że jego twórczość stanowi szczególne odzwierciedlenie jego istoty – tego kim jest i jaki jest. Znajdujemy na to niezliczone dowody w dziejach ludzkości. Artysta bowiem, kiedy tworzy, nie tylko powołuje do życia dzieło, ale poprzez to dzieło jakoś także objawia swoją osobowość. Odnajduje w sztuce nowy wymiar i niezwykły środek wyrażania swojego rozwoju duchowego. Poprzez swoje dzieła artysta rozmawia i porozumiewa się z innymi. Tak więc historia sztuki nie jest tylko historią dzieł, ale również ludzi. Dzieła sztuki mówią o twórcach, pozwalają poznać ich wnętrze i ukazują szczególny wkład każdego z nich w dzieje kultury.
Podczas Wielkiego Jubileuszu Roku 2000 papież dokonał rachunku sumienia Kościoła i prosił Boga o wybaczenie jego win. Odbył też podróż do Ziemi Świętej: Jordanii, Betlejem i Jerozolimy z historyczną wizytą w Instytucie Pamięci Narodowej Yad Vashem i modlitwą przy Ścianie Płaczu.
"Tryptyk rzymski"
Przypomnijmy też, że Jan Paweł II w czasie pielgrzymek do Polski dwukrotnie spotkał się z polskimi artystami i to w ciężkich czasach represji środowisk twórczych w latach osiemdziesiątych: w kościele Krzyża w stolicy, potem w Teatrze Wielkim w Warszawie. Liczne były również podobne spotkania w wielu krajach świata, zazwyczaj zorganizowane wspólnie przez ludzi nauki i sztuki, często razem z dziennikarzami, zresztą i wśród uroczystości Wielkiego Jubileuszu znalazł też swoje miejsce Jubileusz Dziennikarzy, który odbył się w Dzień Środków Społecznego Przekazu w czerwcu.
[Marek Skwarnicki, "Jan Paweł II", Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2002]
W 2001 Jan Paweł II odbył kolejne ważne podróże – do Grecji i Syrii, a także na Ukrainę. W kwietniu 2002 w Watykanie odbyło się spotkanie z biskupami USA poświęcone nadużyciom seksualnym duchownych.
W 2003 ukazał się poemat "Tryptyk rzymski", jednocześnie w sześciu językach: polskim, niemieckim, angielskim, hiszpańskim, francuskim i włoskim. To jedyny stricte literacki utwór napisany przez papieża i podpisany jego imieniem. Dotyczy najważniejszych wartości, których wiek XXI nie może zaprzepaścić: wiary, nadziei i miłości. Pytania zawarte w tym medytacyjnym poemacie Jan Paweł II stawia pod rozwagę wszystkim, choć przede wszystkim ludziom młodym.
Jeśli chcesz znaleźć źródło,
musisz iść do góry, pod prąd.
Przedzieraj się, szukaj, nie ustępuj,
wiesz, że ono tu gdzieś musi być –
Gdzie jesteś, źródło?… Gdzie jesteś, źródło?! […]
(Cisza – dlaczego milczysz?
Jakże starannie ukryłeś
tajemnicę twego początku).
[Jan Paweł II, "Tryptyk rzymski"]
Poezja to oprócz prób dramatycznych najczęstsza forma wypowiedzi literackiej Karola Wojtyły. Korzenie kulturowe jego utworów tkwią głęboko w antyku, tradycji grecko-rzymskiej i w Biblii. Kolejną inspiracją był dla autora romantyzm, zwłaszcza ulubieni: Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid i postromantyczna twórczość Stanisława Wyspiańskiego, z jego intrygującym ujęciem Wawelu jako polskiego Akropolu.
W Wielki Czwartek 2003 roku papież ogłosił encyklikę "Ecclesia de Eucharistia". W czerwcu udał się z jubileuszową, setną pielgrzymką do Chorwacji i z orędziem pojednania do Bośni.
W czterdziestą rocznicę publikacji encykliki Jana XXIII "Pacem in terris" Jan Paweł II wystąpił przeciw wojnie w Zatoce Perskiej. Przed referendum w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej apelował do rodaków:
Europa potrzebuje Polski. Kościół w Europie potrzebuje świadectwa wiary Polaków. Polska potrzebuje Europy. Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej.
W maju 2004 roku ukazała się książka "Wstańcie, chodźmy!" – papieska medytacja o biskupim powołaniu. W lipcu w czasie obchodów uroczystości św. Piotra i Pawła w liturgii sprawowanej pod przewodnictwem papieża wziął udział Bartłomiej I, patriarcha ekumeniczny Konstantynopola.
1 lutego 2005 roku Jan Paweł II trafił do kliniki Gemelli z powodu powikłań pogrypowych. Przeszedł operację tracheotomii. W czasie Świąt Wielkiej Nocy milczący papież po raz ostatni, tym razem pośrednio, prowadził Liturgię Wielkiego Tygodnia. Zmarł 2 kwietnia 2005 roku o godz. 21.37.
Poezja w służbie religii
Od 1950 roku w prasie katolickiej pojawiały się podpisywane pseudonimami refleksyjne poematy Wojtyły, bliskie gatunkowo medytacji i traktatowi. Charakteryzowały się dyskursywnością, stłumioną ekspresją, zintelektualizowanymi wypowiedziami, monologami. W koncepcji podmiotu mówiącego widać wpływ stanowiska filozoficznego autora, które można nazwać aktywnym personalizmem, wyłożonym zwłaszcza w książce "Osoba i czyn" (1969).
Kilka utworów: "Pieśń o blasku wody" (1950), "Myśl jest przestrzenią dziwną" (1952) stanowi poetyckie świadectwo mistycznego poznawania Boga. W innych przeważają dociekania etyczne i egzystencjalne ("Rozważanie o śmierci", 1975), społeczno-moralne ("Kamieniołom", 1956), religijne ("Kościół", 1962), narodowe ("Wigilia wielkanocna 1966", 1966, "Myśląc Ojczyzna", 1974).
Ojczyzna – kiedy myślę – słyszę jeszcze dźwięk kosy, gdy uderza o ścianę pszenicy,
łącząc się w jeden profil z jasnością nieboskłonu.
["Myśląc Ojczyzna"]
We wszystkich tekstach autor posługuje się często paradoksem, wyrażając religijne doświadczenie ludzkiego życia: mijanie i trwanie, doczesność i wieczność, śmierć – zmartwychwstanie. W przedmowie do albumu Karola Wojtyły/Jana Pawła II "Poezje zebrane"/"Tryptyk rzymski" (Biały Kruk, Kraków 2003) Marek Skwarnicki napisał:
Poza wierszami stanowiącymi dziś dla nas niechybnie trop dochodzenia Jana Pawła II, w ciągu całego życia, do Jego dzisiejszego wyznania wiary, do Jego Credo (w formie literackiej), znajdujemy też utwory o dominancie myślenia społecznego lub patriotycznego. Są to trzy poematy: "Kamieniołom", "Myśląc Ojczyzna" i "Stanisław". Śmiem twierdzić, iż ich filozoficzną i moralną treść wyczerpał Papież w całym swym nauczaniu społecznym, podczas licznych homilii, również tych wygłaszanych w Polsce. Dlatego w wieńczącym Jego osobiste "wyznania" "Tryptyku rzymskim" Ojciec Święty skupiony jest całkowicie na pragnieniu odczytania ostatecznego wizerunku Boga w Trójcy Jedynego oraz człowieka (mężczyzny i kobiety – bo traktuje ich nierozdzielnie), stworzonego na Jego "wzór i podobieństwo". Autorowi najbliższe jest widzenie tych tajemnic, a także realnych rzeczywistości ziemskich ukazane przez Michała Anioła.
Poezja Karola Wojtyły/Jana Pawła II cieszy się mniejszym zainteresowaniem niż jego dramaturgia. O ile w posłudze kapłańskiej możemy go uznać za wybitnego kaznodzieję, który trafiał słowem do każdego z wiernych, o tyle ważne przesłania umieszczone w jego wierszach lepiej są odbierane przez czytelnika wykształconego i uważnego. Bo też jest to poezja wymagająca kulturowego obycia i skupionego namysłu.
Twórczości poetyckiej Jana Pawła II, ani tej z lat młodości, ani tej późniejszej, nie powinno się właściwie analizować w aspekcie estetyczno-krytycznoliterackim. Poezja ta nie ma w swym okresie dojrzałym żadnego wzoru i nie ma także naśladowców. Istotą jej piękna jest mistyczna głębia nieustannych, dokonywanych w ciągu dziesiątków lat poszukiwań słownego "kształtu", w który by "weszło Odkupienie". […] Wśród wielu strof wierszy i medytacji znajdziemy również utwory proste i łatwe, fragmenty opalizujące pięknem lirycznym, takie np. jak młodzieńczy "Magnificat" lub "Strumień", stanowiący pierwszą część "Tryptyku rzymskiego". W całej twórczości Jana Pawła II dominuje jednak dyskurs filozoficzny, medytacja człowieka odkrywającego coraz to nowsze i inne źródła świętości w świecie natury i tajemnicach człowieczeństwa, własnego i bliźnich.
[Marek Skwarnicki w: Karol Wojtyła/Jan Paweł II, "Poezje zebrane"/"Tryptyk rzymski", Wydawnictwo Biały Kruk, Kraków 2003]
Wartościami literackimi odznaczają się dzieła z innych dziedzin działalności pisarskiej Wojtyły, zwłaszcza jego kaznodziejstwo. Twórczość literacka papieża wywołała duże zainteresowanie w świecie i została przetłumaczona na wiele języków. Przekładali ją znani pisarze i tłumacze, jak między innymi Karl Dedecius (na niemiecki), Pierre Emmanuel, Konstanty Aleksander Jeleński (francuski), Margherita Guidacci, Jerzy Pomianowski (włoski), Jerzy Pietrkiewicz, Bolesław Taborski (angielski).
Twórczość
Teatr (prapremiery)
- "Przed sklepem jubilera", reż. Leopold Kielanowski, Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny w Londynie, prem. 11 listopada 1979
- "Brat naszego Boga", reż. Krystyna Skuszanka, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, prem. 13 grudnia 1980
- "Jeremiasz", reż. Marek Mokrowiecki, Teatr Polski w Bielsku/Cieszynie, prem. 11 grudnia 1981
- "Hiob", reż. Tadeusz Malak, Teatr Ludowy w Nowej Hucie, prem. 26 marca 1983
- "Promieniowanie ojcostwa", reż. Andrzej Maria Marczewski, Teatr Rozmaitości w Warszawie, prem. 11 czerwca 1983
Ekranizacje
- "Promieniowanie ojcostwa", przedstawienie Teatru Telewizji, reż. Andrzej Maria Marczewski, 1983, premiera: 1 czerwca 1987
- "The Jeweller's Shop" ("Przed sklepem jubilera"), film fabularny, reż. Michael Anderson, Włochy, Kanada, 1988
- "Our God's Brother", ("Brat naszego Boga"), film fabularny, reż. Krzysztof Zanussi, Polska, Włochy, Niemcy, 1997
- "Tryptyk rzymski", film animowany, reż. Marek Luzar, Polska, 2006
Utwory literackie
(teksty napisane i ogłoszone przed 16 października 1978, publikowane pod pseudonimami: Andrzej Jawień, Stanisław Andrzej Gruda oraz opatrzone kryptonimem A.J.)
- 1938–1939 "Renesansowy psałterz/Księga słowiańska" (rękopis)
- 1939 "Ballady beskidzkie" (niezachowane)
- 1939 "Dawid", dramat (niezachowany)
- 1940 "Hiob. Drama ze Starego Testamentu" (rękopis)
- 1940 "Jeremiasz. Drama narodowe we trzech działach" (rękopis)
- 1944 Wiersze: "Harfiarz", "Mściciele", "Proletariat", "Przełom" (rękopisy)
- 1944 "Pieśń o Bogu ukrytym", "Głos Karmelu" 1946, nr 1–2, 3; "Głos Karmelu" 1947, nr 3, 5 (druk bez nazwiska autora)
- 1944 "Brat naszego Boga" (dwie wersje)
- 1950 "Pieśń o blasku wody", "Tygodnik Powszechny" 1950, nr 19 (Andrzej Jawień)
- 1950 "Matka", "Tygodnik Powszechny" 1950, nr 50 (Andrzej Jawień).
- 1952 "Myśl jest przestrzenią dziwną", "Tygodnik Powszechny" 1952, nr 42 (Andrzej Jawień)
- 1956 "Kamieniołom", "Znak" 1957, nr 6 (Andrzej Jawień)
- 1958 "Profile Cyrenejczyka", "Tygodnik Powszechny" 1958, nr 13 (Andrzej Jawień)
- 1960 "Przed sklepem jubilera", "Znak" 1960, nr 12 (Andrzej Jawień)
- 1961 "Narodziny wyznawców", "Znak" 1963, nr 11 (A.J.)
- 1962 "Kościół" (fragmenty), "Znak" 1963, nr 11 (A.J.)
- 1964 "Rozważania o ojcostwie", "Znak" 1964, nr 5 (A.J.)
- 1964 "Promieniowanie ojcostwa" (misterium), "Znak" 1979, nr 11 (Stanisław Andrzej Gruda)
- 1965 "Wędrówka do miejsc świętych", "Znak" 1965, nr 6 (A.J.)
- 1966 "Wigilia wielkanocna 1966", "Znak" 1966, nr 4 (A.J.)
- 1974 "Myśląc Ojczyzna…", "Znak" 1979, nr 1–2 (Stanisław Andrzej Gruda)
- 1975 "Rozważania o śmierci", "Znak" 1975, nr 3 (Stanisław Andrzej Gruda)
Przed 16 października 1978 powstały jeszcze dwa utwory Karola Wojtyły:
- "Odkupienie szuka Twego kształtu, by wejść w niepokój wszystkich ludzi", "Znak" 1979, nr 10 (Stanisław Andrzej Gruda)
- "Stanisław", "Znak" 1979, nr 7–8
Książki
Karola Wojtyły – Jana Pawła II (wybór)
- "Ocena możliwości zbudowania etyki chrześcijańskiej przy założeniach systemu Maksa Schelera", studium, Lublin 1959
- "Miłość i odpowiedzialność. Studium", Lublin 1960, Kraków 1962 wydanie poszerzone, Londyn 1965, Lublin 1982
- "Adam Stefan Kardynał Sapieha Metropolita Krakowski oraz duchowieństwo archidiecezji w okresie ciemnej nocy okupacji", "Notificationes e Curia Metropolitana Cracoviensi", 1966, nr 1–2
- "Osoba i czyn", studium, Kraków 1969, 1985 wydanie poszerzone
- "U podstaw odnowy, studium o realizacji Vaticanum II", Kraków 1972
- "Rozważanie o śmierci", Kraków 1975
- "Znak, któremu sprzeciwiać się będą", Poznań–Warszawa 1976
- "Aby Chrystus się nami posługiwał", Kraków 1979
- "Kazania 1962–1978", wybór i wstęp Andrzej Bardecki, Kraków 1979
- "Poezje i dramaty", wybór Marek Skwarnicki i Jerzy Turowicz, wstęp Marek Skwarnicki, Kraków 1979, 1986
- "Wybrane pisma i wypowiedzi do 1979 roku", red. Adam Grabowski, Warszawa 1979
- "Przed sklepem jubilera. Medytacja o sakramencie małżeństwa, przechodząca chwilami w dramat", Bydgoszcz 1980
- "Poezje", Warszawa 1981
- "Poezje i dramaty", Kraków 1980
- "Modlitwy do Matki Bożej Jasnogórskiej w czasie stanu wojennego w Polsce (Audiencje środowe) 13 I 1982–25 VIII 1982", Warszawa 1983
- "Poezje wybrane", wybór Tadeusz Mocarski, wstęp Tadeusz Nowak, Warszawa 1983, 1987, 1991 (Biblioteka Poetów)
- "Trzy poematy", posłowie Bohdan Królikowski, Lublin 1983
- "Świadectwo oddania bez reszty. Karol Wojtyła o bł. Bracie Albercie", Kraków 1984
- "Nauczanie papieskie", oprac. Eugeniusz Weron i Antoni Jaroch, Poznań 1985
- "Wykłady lubelskie", oprac. Tadeusz Styczeń i inni, Lublin 1986
- "Nauczyciel i Pasterz. Listy pasterskie – komunikaty – zarządzenia 1959–1978", opr. ks. Michał Jagosz, Rzym 1987
- "Brat naszego Boga", dramat, Kraków 1989
- "Wybór kazań nowohuckich", opr. Jacek Stożek OCist, Kalwaria Zebrzydowska 1989
- "Człowiek w polu odpowiedzialności", studium, Lublin 1991
- "Sonety. Magnificat", opr. Stanisław Dziedzic, Kraków 1995
- "Dar i Tajemnica. W pięćdziesiątą rocznicę moich święceń kapłańskich", Kraków 1996
- "Psałterz – Księga słowiańska", opr. Stanisław Dziedzic, Kraków 1996
- "Dar bez kresu/Boundless gift", Adam Bujak – zdjęcia, pod redakcją Jacka Marii Stroki, Kraków 1997
- "Radość i łzy/Joy and tears", Adam Bujak – obraz, pod redakcją Jacka Marii Stroki, Kraków 2000
- "Poezje zebrane"/"Tryptyk rzymski", Adam Bujak – zdjęcia, pod redakcją Marka Skwarnickiego, Kraków 2003
- "Wstańcie, chodźmy!", Kraków 2004
- "Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci", Kraków 2005
- "Katolicka etyka społeczna", skrypt dla studentów teologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (1. wyd.), Lublin 2018
Bibliografia (wybór)
- "Jan Paweł II, syn narodu polskiego. Szkice", Londyn 1978
- Andrzej Micewski, "Współrządzić czy nie kłamać? PAX i Znak w Polsce 1945–1976", Paryż 1978
- "Habemus Papam", Kraków 1979
- Antoni Podsiad, Amalia Szafrańska, "Pierwsze dni pontyfikatu Jana Pawła II", Warszawa 1979
- Stefan kardynał Wyszyński, "O polskim Papieżu z Krakowa", Poznań 1979
- Mieczysław Maliński, "Droga do Watykanu Jana Pawła II. Szkice", Rzym 1979, Londyn 1981, Kraków 1991
- Wiktor Gramatowski, Zofia Wilińska, "Karol Wojtyła w świetle publikacji. Bibliografia", Vaticano 1980
- Józef Szczypka, "Droga do Rzymu. Biografia", Warszawa 1980, 1982
- "Jan Paweł II nasz rodak. Szkice", Warszawa 1980
- Mieczysław Maliński, "Cały dla Ciebie. Jan Paweł II", Paris 1980
- Tadeusz Nowakowski, "W bagażniku Jego Świątobliwości", Londyn 1981
- "Papież i my", Warszawa 1981
- André Frossard, "Nie lękajcie się. Rozmowy z Janem Pawłem II", Rzym 1982
- Andrzej Micewski, "Kardynał Wyszyński. Prymas i mąż stanu", Paris 1982
- Tadeusz Nowakowski, "Volo Papale", Londyn 1982
- Jan Okoń, "Życiowy profil poety (o drodze twórczej Karola Wojtyły)", "Znak" 1982, nr 6
- "Kalendarium życia Karola Wojtyły", oprac. ks. Adam Boniecki MIC, Kraków 1983
- Mieczysław Maliński, "Papież spraw ludzkich", Warszawa 1983
- Michał Rożek, "Ksiądz Prałat. Wspomnienie o ks. infułacie Kazimierzu Figlewiczu(1903–1983)", Kraków 1984 (nadb. z: "Naszej Przeszłości", t. 62, 1984)
- Roman Antoni Gajczak, "Wadowice, miasto rodzinne Jana Pawła II", Warszawa 1986
- Tadeusz Nowakowski, "Boeing świętego Piotra", Londyn 1986
- Tadeusz Nowakowski, "Kwiaty dla pielgrzyma. Reportaże", Londyn 1987
- Mieczysław Maliński, "Życiorys Karola Wojtyły", Miejsce Piastowe 1987
- Roman Antoni Gajczak, "Sercu najbliższe. Szkice z lat młodzieńczych Karola Wojtyły", Kraków 1987
- Jan Ciechowicz, "Świat teatru Karola Wojtyły. Katalog wystawy w Starym Teatrze", Kraków 1988
- Józef Gorzelany, "Gdy nadszedł czas budowy Arki. Dzieje budowy kościoła w Nowej Hucie", Paris 1988
- "Karol Wojtyła jako biskup krakowski. Szkice i studia", oprac. Tadeusz Pieronek i Roman M. Zawadzki, wstęp Franciszek Macharski, Kraków 1988
- Adam Boniecki, "Notes rzymski", t. 1–3, Kraków 1988–1990
- Józef Szczypka, "Jan Paweł II Rodowód. Biografia", Warszawa 1989, 1990, i 1991
- Bolesław Taborski, "Karola Wojtyły dramaturgia wnętrza. Szkice", Lublin 1989
- Robert Jarocki, "Czterdzieści pięć lat w opozycji (o ludziach "Tygodnika Powszechnego")" , Kraków 1990
- "Młodzieńcze lata Karola Wojtyły. Wspomnienia", pod redakcją Juliusza Kydryńskiego, Kraków 1990
- André Frossard, "Portret Jana Pawła II", Poznań 1991
- Krzysztof Dybciak, "Karol Wojtyła a literatura. Szkice", kalendarium Katarzyna Dybciak, Tarnów 1991
- "...trzeba dać świadectwo. 50–lecie powstania Teatru Rapsodycznego w Krakowie", opr. Danuta Michałowska, Kraków 1991
- Zofia Żurowska i Maria Gawarecka, "Jan Paweł II, papież. Bibliografia w wyborze", Tarnów 1991
- Jan Ciechowicz, "Dom opowieści. Ze studiów nad Teatrem Rapsodycznym Mieczysława Kotlarczyka", Gdańsk 1992
- "Tajne dokumenty. Państwa Kościół 1980–1989", Londyn–Warszawa 1993
- "Przekroczyć próg nadziei. Jan Paweł II odpowiada na pytania Vittorio Messoriego", Lublin 1994
- Jaś Gawroński, "Il mondo di Giovanni Paolo II", Milano 1994
- Andrzej Micewski, "Kościół – Państwo 1945–1989", Warszawa 1994
- "Pierwszy Synod Prowincji Krakowskiej", Kraków 1994
- Andrzej Bardecki, "Zawsze jest inaczej", Kraków 1995
- Władysław Kluz, "Czas siewu. Karol Józef Wojtyła – Jan Paweł II", Katowice 1995
- Rocco Buttiglione, "Myśl Karola Wojtyły", Lublin 1996
- Stanisław Dziedzic, "Karol Wojtyła w kręgu osterwiańskiej i rapsodycznej koncepcji Teatru Słowa", w: "Servo veritatis", pod red. Andrzeja Pelczara i Władysława Stróżewskiego, Kraków 1996
- "Dziedzictwo. Jan Paweł II na rodzinnej ziemi", pod redakcją Jacka Marii Stroki i ks. Eugeniusza Burzyka, Bielsko–Biała 1996
- Mieczysław Maliński, "Wezwano mnie z dalekiego kraju", Wrocław 1996
- Tad Szulc, "Papież Jan Paweł II. Biografia", Warszawa 1996
- "Tajne dokumenty. Państwa Kościół 1960–1980", Londyn 1996
- Mieczysław Maliński, "Przewodnik po życiu Karola Wojtyły", Kraków 1997
- Stanisław Nagy, "Papież z Krakowa. Szkice do pontyfikatu Jana Pawła II", Częstochowa 1997
- Czesław Ryszka, "Papież końca czasów", Bytom 1997
- Carl Bernstein, Marco Politi, "Jego Świątobliwość Jan Paweł II i nieznana historia naszych czasów", Warszawa 1997
- Michał Rożek, Adam Bujak – zdjęcia "Wojtyła", Wrocław 1997, 2005
- Maciej Zięba OP, "Niezwykły pontyfikat. Z ojcem Maciejem Ziębą rozmawia Adam Pawłowicz", Kraków 1997
- Gustaw Studnicki, "Rocznik 1938", w: "Przebudzenie" nr 6–7/1998
- Gian Franco Svidercoschi, "List do przyjaciela Żyda", Kraków 1995, 1998
- Karol Wojtyła – Jan Paweł II, "Pieśń o Rogu ukrytym. Poezje", Warszawa 1998
- Adam Bujak, Arturo Mari, "Gazda świata", pod redakcją Jacka Marii Stroki, Kraków 1998
- Darcy O'Brien, "Papież nieznany. Drogi życia Jana Pawła II i Jerzego Klugera", Warszawa 1998
- Luigi Accattoli, "Karol Wojtyła. Człowiek końca tysiąclecia", Wrocław 1999
- Janusz Poniewierski, "Pontyfikat", Kraków 1999
- "Aż po krańce ziemi", t. I i II, pod redakcją Jacka Marii Stroki, Kraków 1999
- Leon Knabit OSB, "Spotkania z Wujkiem Karolem", wstęp bp Stanisław Dziwisz, Kraków 1999
- Marek Skwarnicki, "Podróże po Kościele", Paryż 1999
- "Kalendarium życia Karola Wojtyły", opracował ks. Adam Boniecki MIC, Kraków 2000
- Teofil Bojeś, "Ostatni Mohikanie, czyli klasa gimnazjalna Karola Wojtyły", Kraków 2000
- Jacek Moskwa, "Zostań z nami!", Warszawa 2000
- George Weigel, "Świadek nadziei. Biografia papieża Jana Pawła II", Kraków 2000
- Grzegorz Gałązka, "Skarb wiary świętej. Dni Polskie – Rzym 2000", pod redakcją Jacka Marii Stroki, Kraków 2000
- Mieczysław Kotlarczyk, Karol Wojtyła, "O Teatrze Rapsodycznym", wybór Tadeusz Malak i Jacek Popiel, Kraków 2001
- "Kronika Roku Świętego. Jan Paweł II homilie", fotografie: Adam Bujak, Arturo Mari, Kraków 2001
- Gabriel Turowski, "Zamach. Wspomnienia", fotografie Arturo Mari, Kraków 2001
- Marek Skwarnicki, "Jan Paweł II", Wrocław 2002
- Halina Kwiatkowska, "Wielki Kolega", Kraków 2003
- Danuta Michałowska, "Pamięć nie zawsze święta. Wspomnienia", Kraków 2004
- "Kwiatki Jana Pawła II", wybrał i opracował Janusz Poniewierski, Kraków 2005
- "Ukryte tchnienie Ojczyzny", pod redakcją Jacka Marii Stroki, Kraków 2005
- Leon Knabit OSB, "Ulubiony bilbord Papieża", Kraków, Tyniec 2012
