Józef Sigalin - Życie i twórczość | Artysta

Mówiono o nim, że jest chory na Warszawę. Rodzinnemu miastu poświecił całe życie, a ślady jego pracy widać w stolicy na każdym kroku.

sob., 11/06/1909 - 12:00 - ndz., 12/25/1983 - 12:00

Zdjęcie nagłówka

Szerokość zdjęcia

standardowy (1240 px)

Podpis obrazka

Józef Sigalin pełnomocnik ds. budowy Pałacu Kultury i Nauki, Bolesław Bierut podczas Inspekcji terenu na którym zostanie wybudowany PKiN, Warszawa, 1948, fot. Sovfoto/UIG / East News

Tryb paralaksy

Off

Text positon

Center

Józef Sigalin urodził się 6 listopada 1909 roku w Warszawie jako najmłodsze z sześciorga rodzeństwa. Rodzina Sigalinów pochodziła z Kaukazu i najprawdopodobniej w latach 60. XIX wieku osiadła w Warszawie. Babka architekta, Klaudia, posiadała znaną w stolicy fabrykę kefiru (z Kaukazu przywiozła specjalne grzybki, dzięki którym w kefirze rozwijały się kultury bakterii bardzo korzystnie wpływające na ludzki przewód pokarmowy). Kefiru Klaudii Sigalin można było skosztować m.in. w pijalni w Ogrodzie Saskim, ale i w Ciechocinku. Ojciec architekta był dentystą, jednak prowadzenie gabinetu zawiesił, aby zarządzać rodzinną firmą. Rodzina Sigalinów należała do zasymilowanej żydowskiej inteligencji; nie należeli do finansowej elity, stać ich było jednak na zapewnienie wykształcenia wszystkim dzieciom.

Dwaj starsi bracia Józefa, Roman i Grzegorz zostali architektami (to ważny fakt, bo stanowił inspirację w wyborze zawodu przez przyszłego Naczelnego Architekta Warszawy). W latach 20. i 30. zaprojektowali wiele warszawskich kamienic, startowali też w konkursach na projekty gmachów użyteczności publicznej. Grzegorz Sigalin we współpracy z Henrykiem Blumem i Bertholdem Lubetkinem w 1931 roku złożył pracę także w międzynarodowym konkursie na Pałac Sowietów w Moskwie (brali w nim udział m.in. Walter Gropius i Le Corbusier), zdobywając wyróżnienie.

W wydanej w 2018 roku przez Wydawnictwo Czarne biografii architekta jej autor, Andrzej Skalimowski podkreśla, że formującym etapem dla przyszłego autora Trasy Łazienkowskiej był okres przedwojenny, kiedy kształtowała się jego społeczna wrażliwość. Sigalin żył w trudnych czasach, widział dramat I wojny światowej, wojnę z bolszewikami, ale i fatalną sytuację ekonomiczną kraju w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości. Zaczytujący się w Żeromskim, obserwujący rosnącą biedę i nierówności społeczne przyszły architekt w 1927 roku wstąpił do Związku Młodzieży Komunistycznej, później do Komunistycznej Partii Polski. Komunistyczne poglądy podzielało wtedy wielu jego przyjaciół, a przynależność do organizacji społecznych i politycznych była wtedy bardzo popularna wśród zaangażowanych młodych ludzi. W latach 1930-32 Sigalin odbył służbę wojskową ("Dla zasymilowanego Żyda wcielenie do wojska znaczyło dużo – było potwierdzeniem polskości" - pisze Skalimowski), w 1932 też rozpoczął naukę w Państwowej Szkole Budownictwa, jednocześnie zdobywając architektoniczne obycie wykonując najprostsze prace w pracowni braci. W 1935 roku rozpoczął studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, które jednak przerwała wojna – dyplom i uprawnienia projektowe otrzymał dopiero w 1946 roku.

Thumbnail — Warszawa 1946 r. Politechnika, wydział architektury, fot. Edward Falkowski/CFK/Forum

Po wybuchu II wojny światowej Sigalinowie uciekli na Wschód; Józef znalazł pracę najpierw w Krzemieńcu, później w Leninabadzie na terenie dzisiejszego Tadżykistanu, mieszkał jakiś czas z żoną w Charkowie. W 1942 roku zaciągnął się do Armii Czerwonej, rok później zgłosił się do tworzonej przez gen. Berlinga 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Lata spędzone w ZSRR, a później marsz na zachód z armią kościuszkowców umocniły wiele znajomości Sigalina w środowisku komunistycznym, były też okazją do tego, by architekt udowodnił swoje zdolności organizacyjne. 3 stycznia 1945 roku Krajowa Rada Narodowa podjęła uchwałę o odbudowie stolicy, a dwa tygodnie później do wyzwolonej Warszawy rozklekotaną ciężarówką ruszyła świeżo powołana do życia grupa operacyjna "Warszawa" pod kierownictwem piastującego już wtedy stanowisko zastępcy szefa Biura Planowania i Odbudowy Sigalina. Razem z nim jechali do stolicy m.in. prof. Lech Niemojewski, Bohdan Lachert, Eleonora Sekrecka.

W zbiorze esejów na temat stolicy pt. "Nad Wisłą wstaje warszawski dzień" Józef Sigalin opisał pierwsze chwile w powojennej stolicy:

Miasto było cmentarzem. (…) Nie było nikogo. Dopiero hen, na krańcach Służewca, Okęcia, Bielan wychodzili ludzie – widma. Łez radości było niewiele. Ci ludzie nie umieli już płakać.

W obliczu tragedii zburzonego miasta instytucje, mające się podjąć jego odbudowy powstały błyskawicznie. 14 lutego 1945 roku zaczyna działać Biuro Odbudowy Stolicy (BOS), którego szefostwo objął Roman Piotrowski, Sigalin został jego zastępcą. Monografista Sigalina, Andrzej Skalimowski, podkreśla wyjątkowość sytuacji, w jakiej przyszło architektowi rozpoczynać karierę zawodową:

Sytuacja, w której znalazła się Warszawa w 1945 roku, była stanem rewolucyjnym. Zrównanie miasta z ziemią, a następnie dojście do władzy komunistów i upaństwowienie gruntów w obrębie miasta dały możliwość realizacji planów, które jeszcze kilka lat wcześniej wydawały się całkowicie nierealne. Obudowa była pretekstem. Dla komunistycznych władz – aby za pomocą architektury kreować własną politykę historyczną. Dla modernistycznych architektów – by uporać się z wadami dawnej zabudowy.

To ważne rozróżnienie: członkowie BOS, w większości przedwojenni architekci i urbaniści, szczerze wierzyli w szansę, jaką dawała odbudowa, w możliwość zbudowania nowoczesnego miasta, które nie musi dusić się w starych murach.

Setki projektantów (BOS zatrudniał ok. 1,5 tys. ludzi) rysowało wtedy nowe ulice i domy, pod nadzorem Sigalina powstał m.in. projekt odbudowy mostu Poniatowskiego, on także odpowiadał za wiele decyzji o rozbiórkach zachowanych nierzadko w niezłym stanie gmachów – miały ustąpić miejsca nowej zabudowie. 10 listopada 1947 roku architekt został pełnomocnikiem Komisarza Odbudowy m. st. Warszawy do spraw budowy Trasy W-Z.

Ta realizacja - to jedno z najważniejszych dokonań BOS i pierwszych lat odbudowy. Józef Sigalin, Zygmunt Stępiński, Jan Knothe i Stanisław Jankowski stworzyli projekt supernowoczesny, a zarazem satysfakcjonujący także zwolenników odbudowy zabytków. Oddanie do użytku Trasy W-Z zbiegło się w czasie z wprowadzeniem do polskiej architektury socrealizmu. Jak głosił Bolesław Bierut:

Ideologia znajduje w architekturze wspaniałą formę swego ucieleśnienia. Jakże lepiej możemy przedstawić nasze cele, jak nie za pomocą tych panoram modeli nowych miast.

Zespół, odpowiedzialny za budowę Trasy W-Z, niejako "w nagrodę" za wielki sukces tego przedsięwzięcia, został wyznaczony do stworzenia wizji położonego w śródmieściu kompleksu zabudowy, skomponowanego już według nowych – socrealistycznych – reguł. Miała to być robotnicza dzielnica mieszkaniowa, zawierająca zarazem przystosowane do parad i defilad aleje oraz monumentalny plac. Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa – choć nie zrealizowana w całości (miała powstawać w trzech etapach, jednak drugi zrealizowano tylko częściowo, trzeci w bardzo niewielkim stopniu) – stała się symbolem nowej ery. Sigalin we wspomnieniach pisał:

My tu już dzisiaj nie odbudowujemy, ale budujemy całkiem na nowo. Zmieniamy krajobraz śródmieścia Warszawy. Nadajemy mu właściwą skalę, godną nowoczesnego wielkiego miasta, stolicy socjalistycznej Polski.

W 1951 roku Józef Sigalin objął nowo powstałe stanowisko Naczelnego Architekta Warszawy. To właśnie podczas jego urzędowania odbudowano Stare i Nowe Miasto, Sigalin był odpowiedzialny za ogólną koncepcję tego przedsięwzięcia (w której poszczególne obiekty projektowali konserwatorzy zabytków). Sigalin doskonale rozumiał potrzebę przywrócenia stolicy jej historycznej zabudowy, nawet jeśli stało to w sprzeczności z jego osobistymi poglądami na architekturę. Ten "chory na Warszawę" architekt dbał o wizerunek całego miasta, i nowoczesnych arterii czy socrealistycznych osiedli, i odbudowywanych zabytków, wiedział, że z powodów sentymentalnych, emocjonalnych, symbolicznych, ale i politycznych Stare Miasto musi się odrodzić.

Odbudowa Starego Miasta, Rynek Starego Miasta, 1953 n/z konserwacja attyki, fot. Zbyszko Siemaszko / Forum

3 lipca 1951 roku Wiaczesław Mołotow zapytał Józefa Sigalina: "A jak byście widzieli w Warszawie taki wieżowiec jak u nas?". Naczelny architekt Warszawy musiał wyrazić entuzjazm względem radzieckich socrealistycznych gmachów; niedługo później został pełnomocnikiem rządu ds. budowy Pałacu Kultury i Nauki. Dzięki udziałowi w realizacji najwyższego budynku w stolicy, "daru" ZSRR dla Warszawy, najważniejszego dzieła epoki socrealizmu Sigalin z nim właśnie stał się najsilniej kojarzony.

Kiedy ok. 1954 roku ideę socrealizmu zaczęły się kruszyć (okazał się zbędnie zdobny, nazbyt kosztowny i czasochłonny w realizacji), naczelny architekt został poddany miażdżącej krytyce swojego zawodowego środowiska – zarzucano u nie tylko faworyzowanie zaufanego grona architektów, nadmierną i kosztowną estetyzację budynków ("elewactwo", jak nazwał to Jerzy Putrament), ale i sposób organizowania upaństwowionych pracowni projektowych czy biurokratyzację. Podczas Ogólnopolskiej Narady Architektów w 1956 roku Romuald Gutt mówił:

Różne ścieki, które spływały w ciągu tych pięciu lat, zrobiły z gruntu budowlanego właśnie bagno i trzęsawisko.

W lipcu 1956 roku Sigalin na własne życzenie przestał pełnić obowiązki naczelnego architekta Warszawy. Rozważając wtedy nawet odejście od zawodu, ostatecznie zdecydował się skoncentrować na temacie, który fascynował go już przed wojną – na Wiśle. Sigalin był wielkim orędownikiem większego otwarcia miasta na rzekę, pracował też nad tym, aby skomunikować ze sobą dwa jej brzegi. Już w 1959 roku otwarto tzw. Trasę Starzyńskiego z Mostem Gdańskim, powstałe pod jego nadzorem, zaraz później Sigalin rozpoczął prace nad dwoma kolejnymi przeprawami – mostami Łazienkowskim i Świętokrzyskim. Ten pierwszy, razem z biegnącą przez dużą część miasta trasą, udało się Sigalinowi zrealizować na początku lat 70., drugi powstał dopiero w 2000 roku. Jak podsumowuje monografista architekta, spośród projektów, za które się zabierał, nie udało się Sigalinowi zrealizować tylko jednego: odwrócenia Warszawy do Wisły, zbudowania bulwarów, a także rozwinięcia funkcji rekreacyjnych na wiślanych brzegach. Dziś, gdy nowe bulwary nad rzeką tętnią życiem, widzimy wyraźnie słuszność poglądów architekta.

W 2018 roku nakładem Wydawnictwa Czarne ukazała się biografia Józefa Sigalina. Autor tej monografii, Andrzej Skalimowski, rzetelnie opisał nie tylko architektoniczny dorobek bohatera, ale i jego młodość – czas kształtowania się jego poglądów i wrażliwości.

Skalimowski, badacz XX-wiecznej architektury i jej relacji z polityką, autor monografii warszawskiego Domu Partii, doskonale rozumie złożoność tamtych specyficznych czasów, nie ulegając pokusie łatwych ocen. Relacjonując życiową drogę Józefa Sigalina pokazał los idealisty i specjalisty, któremu przypadło w udziale realizowanie swoich koncepcji w wyjątkowo skomplikowanych czasach.

Jednak wiedzę o życiu Sigalina możemy czerpać także z jego własnych notatek. Architekt całe życie dużo pisał, zbierał dokumentacje. Pod koniec życia zdążył dużą część ze swoich zapisków uporządkować, dzięki czemu w latach 80. mogło się ukazać drukiem monumentalne, trzytomowe dzieło pt. "Warszawa 1944-1980. Z archiwum architekta". W zbiorze esejów "Nad Wisłą wstaje warszawski dzień" Sigalin pisał:

Gdybyś zapytała mnie, jaki zawód jest najpiękniejszy, odpowiedziałbym: urbanisty. Jeśli danym mu jest oglądać realizację planów, w których opracowaniu uczestniczy – poznaje smak tworzenia. Jeśli zaś danym mu jest ponadto w tej realizacji brać bezpośredni udział – staje się dla niego sensem życia.
Poznałem smak tworzenia. Posiadłem sens życia.
Uważam to za uśmiech losu.
Los przychylności swojej nie poskąpił, skoro za teren i obiekt działania dał Warszawę. Mazowsze, Wisła i nad nią, na obu brzegach, to jedyne w świecie miasto, którego kształty i życie dają się kochać najmocniej – po synowsku.

Niezależnie od tego, jakby oceniać polityczne wybory Sigalina, jego działalność wpłynęła na współczesny wygląd Warszawy, a dzięki pozostawionym zapiskom znamy historię i kontekst ich powstania. A także wielkie oddanie projektanta jego rodzinnemu miastu.

Odbudowa Warszawy 1945-1980

ii wojna światowa

józef sigalin

socrealizm

biuro odbudowy stolicy

powojenna odbudowa

architektura warszawy