Ukończył prawo i filozofię na Uniwersytecie Warszawskim. Pod koniec lat 20. zaczął współpracę jako krytyk filmowy z prasą, głównie lewicową, jak lwowskie "Sygnały" czy redagowany m.in. przez Wandę Wasilewską "Dziennik Popularny". Był działaczem Stowarzyszenia Miłośników Filmu Artystycznego START. W czasie wojny znalazł się we Lwowie i tam współpracował z wydawanymi przez Wasilewską "Nowymi Widnokręgami". Potem, jak wielu Polaków, znalazł się w głębi ZSRR. Od końca 1943 uczestniczył w tworzeniu "Czołówki Filmowej" Wojska Polskiego, towarzysząc jako filmowiec przemarszowi armii polskiej aż do Berlina. W latach 1944-49 był redaktorem naczelnym Polskiej Kroniki Filmowej i dyrektorem programowym "Filmu Polskiego". Twórca i pierwszy redaktor naczelny tygodnika "Film" (1946). Twórca i pierwszy dyrektor Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie (1949). W czasach stalinowskich odsunięty od uczestnictwa w życiu filmowym, i jako organizator i jako twórca. W 1956 został kierownikiem artystycznym Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie, rok później założył zespół filmowy "Kamera". Obiema instytucjami kierował do 1968, kiedy to został usunięty ponownie ze wszystkich stanowisk. Tak jak i z funkcji dziekana wydziału reżyserii łódzkiej szkoły filmowej, którą to funkcję sprawował od 1956, od 1948 był profesorem na tej uczelni. Na stanowisko dziekana wrócił na 2 lata w 1987. Od 1979 kierował wraz z Tadeuszem Makarczyńskim Studiem Debiutów przy WFD. Działacz Stowarzyszenia Filmowców Polskich, SPATIF-ZASP i Międzynarodowego Stowarzyszenia Filmu Dokumentalnego. Twórca nagradzany wielokrotnie za całokształt twórczości, m.in. nagrodą ministra kultury i sztuki w 1978 oraz nagrodą Koła Młodych przy SFP "Wektor 79".
Jeden z pierwszych polskich filmowców uhonorowanych po wojnie prestiżowymi nagrodami filmowymi, m.in. w Cannes w 1947 za zrealizowany z Wacławem Kaźmierczakiem film dokumentalny Powódź (klęska powodzi) i w 1954 za film dokumentalny Powrót na Stare Miasto. Wieloma nagrodami międzynarodowymi została uhonorowana także Polska Kronika Filmowa (Cannes, San Francisco, Oberhausen), której Bossak był nie tylko kierownikiem, ale też redaktorem, autorem komentarzy oraz realizatorem wielu wydań specjalnych.
Działalności twórczej i organizacyjnej Jerzego Bossaka patronowały niewątpliwie idee przedwojennego Stowarzyszenia Miłośników Filmu Artystycznego START. E. Zajicek ("Poza ekranem. Kinematografia polska 1918-1991", Warszawa 1992) zwrócił uwagę, że niemal wszyscy członkowie kierownictwa "Czołówki", od której zaczęła się powojenna kinematografia polska, wywodzili się z tego stowarzyszenia. Były to z jednej strony postulaty uwolnienia filmu od komercji narzucanej przez producentów prywatnych, z drugiej idee "filmu artystycznego i użytecznego", co Bossak realizował konsekwentnie w swej twórczości. Po wojnie, jak sam powiedział ("Film" 31/1964), film dokumentalny: "Był potrzebny natychmiast. Nie tylko po to, by utrwalić fakty, lecz także - chyba nawet przede wszystkim - by dopomóc w mobilizowaniu energii społecznej dla potrzeb odbudowy i przebudowy (...) nasze filmy musiały nie tylko informować i uczyć, ale i wzruszać. Musiały przemawiać do rozumu i uczuć milionowej widowni." I dlatego, tłumaczył Bossak: "nie mogła nam odpowiadać angielska formuła filmu dokumentalnego, jako instrumentu informacji".
Bossak odpowiedział na to zapotrzebowanie reagując na gorąco na dziejącą się wojenną i powojenną rzeczywistość w takich filmach, jak Bitwa o Kołobrzeg, Zdobycie Berlina czy wreszcie w jednym z najgłośniejszych swoich filmów Powódź, a potem realizując tzw. filmy montażowe, epickie freski historyczne, jak głośne Requiem dla 500 tysięcy czy oceniany gorzej przez krytykę z racji pewnych zafałszowań historycznych Wrzesień - tak było. W obu nurtach najważniejsze jednak było uporządkowanie materiału, nadanie mu własnej interpretacji, co szczególnie widoczne było w przypadku filmu Powódź i Requiem dla 500 tysięcy. Pierwszy z nich powstał ze zmontowania materiałów Polskiej Kroniki Filmowej w taki sposób, że twórcy uwypuklili uniwersalne treści związane z kataklizmem. Requiem dla 500 tysięcy, zmontowano z materiałów propagandowych kręconych w warszawskim getcie przez niemieckich operatorów, tak, że jak napisał Krzysztof Kąkolewski, można mówić wręcz o osobliwej spółce "operatorów hitlerowskich z wybitnym reżyserem" ("Film" 22/1963). K. Zarębski ("Chełmska 21", Warszawa2000) napisał: "Realizacja tego filmu była swoistym aktem odwagi, polegającej na zmianie adresata materiału zdjęciowego - kronika powstawania i zagłady getta, zamierzona jako świadectwo niemieckiej dokładności i chwały, zamieniła się w bezdyskusyjny dowód zbrodni przeciwko ludzkości."
Bossak mówił, że realizuje filmy epickie. Bronił też wielokrotnie swoistości filmu dokumentalnego przed wpływem literatury czy fabuły, sięgając do doświadczeń okresu socrealizmu, widział w nich zagrożenie dla dokumentu. Film dokumentalny miał ograniczać się do zarejestrowania faktów, natomiast autorstwo filmu przejawiać się miało przede wszystkim w ich selekcji i kompozycji. Określał się nawet jako "klasyk z wyboru", stojący na straży czystości gatunku. Jego metody nie zawsze się sprawdzały, czasem zawodziły z przyczyn obiektywnych - sytuacja polityczna wymuszała stosowanie uproszczeń (jak w Chwila wspomnień - rok 1945-1946, czy Wrzesień - tak było), czasem epicka panorama przysłaniała konkretnego człowieka, jak w 273 stopnie poniżej zera. Kilka filmów Jerzego Bossaka, jak Zagłada Berlina, Powódź, Requiem dla 500 tysięcy, Powrót na Stare Miasto, czy jeden z pierwszych i najgłośniejszych filmów tzw. czarnej serii Warszawa rok 1956, weszło jednak na trwałe do kanonu nie tylko polskiego, ale i światowego dokumentu.
Po śmierci Jerzego Bossaka napisano w powołanym niegdyś przez niego do życia tygodniku "Film", że wspominając go trzeba pamiętać o wszystkich polach jego aktywności. Był bowiem "Bossak - organizator życia filmowego w Polsce", "Bossak - reżyser i teoretyk", wreszcie "Bossak - nauczyciel i doradca młodych". Nazywa się Jerzego Bossaka ojcem polskiego kina dokumentalnego. Jednak jego zasługi dotyczą całej powojennej polskiej kinematografii. To on bowiem, gdy wraz z "Czołówką Filmową" Wojska Polskiego trafił na tereny wyzwolone od Niemców, był pomysłodawcą, inicjatorem i organizatorem wielu instytucji filmowych, które funkcjonowały przez lata w Polsce, a w większości istnieją do dziś. Chodzi o Polską Kronikę Filmową, której formułę wymyślił, o zespoły filmowe - niezależne zespoły twórców, o pismo "Film", o warszawską Wytwórnię Filmów Dokumentalnych, o łódzką szkołę filmową, w której powoływaniu i organizacji także uczestniczył.
Chodzi też o jego życzliwy udział w przedsięwzięciach artystycznych kolegów - reżyserów i uczniów. Roman Polański powiedział kiedyś, że wszystko w filmie zawdzięcza Bossakowi. To w kierowanym przez Bossaka zespole filmowym "Kamera" debiutował filmem fabularnym Nóż w wodzie. To tutaj realizowali swoje filmy Andrzej Munk, Wojciech Has, Andrzej Wajda, Witold Lesiewicz, Janusz Majewski i inni. W poświęconym Bossakowi filmie Jadwigi Zajicek (Życie jak film) Andrzej Wajda powiedział, że w polskim filmie istniał tylko jeden prawdziwy producent. Był nim Bossak. Jerzy Bossak był m.in. pomysłodawcą i inspiratorem napisania najpierw scenariusza, a potem powstania jednego z najgłośniejszych filmów tego reżysera Człowiek z marmuru.
Filmografia
Filmy dokumentalne:
- 1944 Majdanek - cmentarzysko Europy (realizacja zespołowa, formalnie w reżyserii A. Forda, ze scenariuszem Jerzego Bossaka i pod jego kierownictwem artystycznym). Wstrząsający i pierwszy dokument na temat Zagłady i epoki pieców, zrealizowany w pierwszych dniach po wyzwoleniu hitlerowskiego obozu Majdanek w Lublinie.
- 1945 Bitwa o Kołobrzeg. Film jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej zrealizowany w Kołobrzegu podczas zdobywania miasta i tuż po wyparciu Niemców i zajęciu go przez Wojsko Polskie. II wojna światowa.
- 1945 K.R.N. 1943-1945. Sprawozdanie z VIII sesji Krajowej Rady Narodowej, zrealizowany jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1945 Na zachód. Reportaż frontowy zrealizowany podczas marszu Wojska Polskiego nad Bałtyk. II wojna światowa.
- 1945 Dwudziesty drugi lipca - Święto Odrodzenia Polski. Reportaż z obchodów pierwszej rocznicy utworzenia PKWN i odsłonięcia pomników Mikołaja Kopernika i Chrystusa Króla.
- 1945 Nowa Polska (scenariusz J. Gorczycka). Reportaż z odbudowy powojennej Białegostoku i Stalowej Woli.
- 1945 Pierwszy Kongres Związków Zawodowych. Reportaż z obrad Kongresu Związków Zawodowych, zrealizowany w Warszawie 15 grudnia 1945 jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1945 Rząd Jedności Narodowej przybył do Warszawy. Reportaż z przyjazdu Rządu Jedności Narodowej do Warszawy zrealizowany jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1945 Testament Jaracza. Pogrzeb słynnego aktora okresu dwudziestolecia międzywojennego - Stefana Jaracza.
- 1945 Zagłada Berlina (realizacja z W. Kaźmierczakiem). Opowieść o udziale Wojska Polskiego w końcowej ofensywie Armii Czerwonej i zdobywaniu stolicy III Rzeszy, Berlina. Zrealizowany jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1945 Ballada F-moll. Film o Warszawie. Nigdy nie wszedł na ekrany. Większość materiałów z tego filmu uległa zniszczeniu, ocalałe weszły kilka lat później do filmu Suita warszawska Tadeusza Makarczyńskiego.
- 1946 600-lecie Bydgoszczy. Reportaż z uroczystych obchodów 600-lecia Bydgoszczy.
- 1946 IX Sesja KRN. Reportaż z obrad Krajowej Rady Narodowej zrealizowany jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1946 Marszałek Tito w Polsce. Reportaż z wizyty delegacji rządowej Jugosławii w Polsce, zrealizowane jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1946 Młodzież Na Uniwersytetach. Obraz życia studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, zrealizowany jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej "Nowa Polska".
- 1946 Most. Film o odbudowie zniszczonego przez Niemców podczas II wojny światowej Mostu Poniatowskiego w Warszawie.
- 1946 Na straży pokoju. Reportaż z obrad pierwszej sesji Organizacji Narodów Zjednoczonych zrealizowany jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1946 W bratniej Jugosławii. Reportaż z wizyty prezydenta Bieruta w Jugosławii zrealizowany jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1946 X Sesja KRN. Reportaż z obrad Krajowej Rady Narodowej zrealizowany jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1946 XVII Mistrzostwa Bokserskie w Łodzi (scenariusz K. Gryżewski). Reportaż z mistrzostw bokserskich zrealizowany jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1946 Niemcy okupowane. Zrealizowany jako przegląd zagraniczny Polskiej Kroniki Filmowej, poświęcony kapitulacji Niemiec, procesom zbrodniarzy hitlerowskich, wysiedleniom i odbudowie przemysłu w Niemczech Zachodnich.
- 1947 Powódź (klęska powodzi) (realizacja z W. Kaźmierczakiem). Dramatyczny obraz powodzi spowodowanej wylewem Wisły w 1947. Film zmontowany z materiałów Polskiej Kroniki Filmowej, pozbawiony komentarza. (Nagrody: 1947 - Cannes, Wielka Nagroda w kategorii filmu dokumentalnego)
- 1947 Nasz marszałek. Reportaż poświęcony naczelnemu dowódcy Wojska Polskiego, marszałkowi Michałowi Roli-Żymierskiemu, zrealizowany jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1947 Rok 1946. Podsumowanie najważniejszych wydarzeń roku 1946.
- 1949 Straż nad Bałtykiem. Historia polskiego morza.
- 1950 18 milionów. Reportaż z ogólnopolskiego Kongresu Pokoju w Warszawie zrealizowany jako wydanie specjalne Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1950 Pokój zwycięży (jako Jerzy Szelubski). Przebieg obrad I Polskiego Kongresu Obrońców Pokoju i walka narodów o zachowanie pokoju.
- 1950 II Światowy Kongres Obrońców Pokoju w Warszawie. Zrealizowany jako 9 wydań specjalnych Polskiej Kroniki Filmowej.
- 1951 Pokój zdobędzie świat (Peace Will Overcome, Peace Will Win - USA) (jako J. Szelubski, realizacja z J. Ivensem). Film na temat II Światowego Kongresu Obrońców Pokoju w Warszawie w 1950. (Nagrody: 1952 - Karlove Vary)
- 1952 Spotkanie w Warszawie (Ślubujemy Tobie Ojczyzno). Film na temat zlotu młodych przodowników pracy, który odbywał się w Warszawie 22 lipca 1952. (Nagrody: 1953 - Nagroda Państwowa zespołowa III stopnia, 1953 - Bukareszt, III Nagroda na FF w ramach Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów)
- 1954 Powrót na Stare Miasto. Film na temat odbudowy warszawskiej Starówki. (Nagrody: 1954 - Cannes, I nagroda w kategorii filmu dokumentalnego, 1954 - Edynburg, MFF, dyplom honorowy)
- 1954 W pogoni za żółtą koszulką. Reportaż z przebiegu Wyścigu Pokoju w 1954.
- 1955 Spotkanie w Warszawie (scenariusz: J. Bossak, A. Adżubej i B. Iwanow; realizacja: J. Bossak, R. Grigoriew, I. Kopali i J. Posielska). Film o V Światowym Festiwalu Młodzieży i Studentów w Warszawie.
- 1956 Warszawa rok 1956 (scenariusz i realizacja z Jarosławem Brzozowskim). Jeden z pierwszych i najgłośniejszych filmów "czarnej serii". Warszawa monumentalnych gmachów rządowych i mieszkalnych ruin.
- 1961 Wrzesień - tak było (realizacja z Wacławem Kaźmierczakiem). Film pełnometrażowy oparty na zdjęciach archiwalnych sprzed II wojny światowej i z walk z Niemcami we wrześniu 1939.
- 1963 Requiem dla 500 tysięcy (realizacja z Wacławem Kaźmierczakiem). Montaż niemieckich materiałów filmowych i fotograficznych pochodzących z archiwów wielu krajów, w tym wiele wykorzystanych po raz pierwszy. Od powstania warszawskiego getta, przez życie za murami w zamkniętej dzielnicy żydowskiej, po zagładę i powstanie w getcie w 1943. (Nagrody: 1963 - Kraków, Złoty Smok, 1963 - Lipsk, Nagroda Główna Srebrny Gołąb, 1964 - Oberhausen, Wyróżnienie, 1965 - Florencja, MFF Etnograficznych i Socjologicznych, I nagroda w kategorii filmów społecznych, Nagroda im. Roberta Flaherty'ego za 1964)
- 1964 Chwila wspomnień - rok 1945-1946 (realizacja z Wacławem Kaźmierczakiem). Film montażowy oparty na materiałach archiwalnych z kronik filmowych. (Nagrody: 1967 - Monte Carlo, MFTv, Wyróżnienie)
- 1964 Chwila wspomnień - rok 1947 (realizacja z W. Kaźmierczakiem). Film montażowy oparty na materiałach archiwalnych z kronik filmowych.
- 1966 Ecce Homo. Reportaż z konkursu w Montrealu.
- 1967 Dokument walki (realizacja z W. Kaźmierczakiem). Pełnometrażowy film montażowy poświęcony walce żołnierzy polskich z hitlerowskimi Niemcami.
- 1968 273 dni poniżej zera (przy współpracy Jarosława Brzozowskiego). Pełnometrażowy film o współczesnej Syberii. Panorama kraju, przyroda i cywilizacja.
- 1968 Wieś w Tajdze. Reportaż z małej wioski w tajdze, zamieszkałej przez Polaków.
- 1969 W Jakucji (przy współpracy Władysława Forberta). Reportaż przedstawiający współczesną Jakucję.
- 1969 Polacy na frontach II Wojny Światowej. Film pełnometrażowy, nie pokazywany w całości.
- 1985 Impresario (realizacja z H. Janasem, B. Krupą, B. Tomorowicz, Z. Osińskim, B. Witanowskim, K. Tumicką-Palluth). Sylwetka Jana Wojewódki - handlowca i impresaria z Chicago, propagującego polską kulturę w USA.
- 1985 Chopin w Polsce. Film dokumentalny zrealizowany dla TV Berlina Zach. na temat życia Chopina i jego rodziny w Polsce.
Jerzy Bossak jest także m.in. autorem scenariuszy oraz komentarzy do filmów dokumentalnych: Fabryka żarówek (1946, reż. K. Gordon), Cracovia (1969, reż. Władysław Forbert), Osada nad Nysą (1948, reż. J. Plucińska), List górnika (1949, reż. J. Vogel, M. Niewiarowski), Preparat "T" (1953, reż. Włodzimierz Borowik), Paragraf zero (1957, reż. Włodzimierz Borowik). Realizował też wydania specjalistyczne Polskiej Kroniki Filmowej: "Przegląd Wojskowy", "Przegląd Kulturalny", "Filmową Kronikę Harcerską". Sprawował opiekę pedagogiczną nad kilkudziesięcioma realizacjami wielu reżyserów.
Jerzy Bossak jest bohaterem filmu dokumentalnego Życie jak film, zrealizowanego w 1994 przez Jadwigę Zajicek oraz filmu niemieckiego reżysera Klausa Wildenhahna Ein Film für Bossak und Leacock, zrealizowanego w 1983, a poświęconego dwu pionierom powojennego światowego kina dokumentalnego, jak Wildenhahn nazywa Bossaka i amerykańskiego dokumentalistę Richarda Leacocka.
Opracował: Jan Strękowski, grudzień 2003.
