Filmografia:
- 1957 - "Był sobie raz" (z Walerianem Borowczykiem) - animowany (wycinankowo - rysunkowy), Polska. Film powstał przy zastosowaniu najprostszych środków graficznych: wycięte z kolorowego papieru figury geometryczne zestawiono z kolażem stworzonym z postaci wyciętych ze starych magazynów i był swego rodzaju igraszką z formą, ale podporządkowaną głębszym podtekstom myślowym. Nagrody: 1957 Srebrny Lew Wenecja, III Nagroda na PFF Animowanych Warszawa, 1958 Syrenka Warszawska, I nagroda w Mannheim.
- 1957 - "Nagrodzone uczucia" (z Walerianem Borowczykiem) - w technice repollero (nie ożywiane, nie animowane plansze). Polska. Poświęcony twórczości naiwnego malarza J. Płaskocińskiego. W żartobliwej formie pokazane dzieje szczęśliwej miłości młodego nieśmiałego człowieka.
- 1958 - "Dom" (z Walerianem Borowczykiem) - kombinowany (część ujęć animowana) Polska. U. Czartoryska napisała że "Dom" charakteryzuje "swobodna, luźna kompozycja całości, upodobanie do przedmiotów nieożywionych, do nieartystycznych tworów człowieka, predylekcja do wyzyskiwania rzeczy gotowych, ogólna atmosfera zbliżona do nadrealistycznej". Nagrody: 1958 Grand Prix na Międzynarodowym Konkursie Filmów Eksperymentalnych w Brukseli.
- 1959 - "Monsieur Tete" ("Pan Głowa") - animowany (wycinankowy z kolażem). Komentarz E. Ionesco. Francja. Film o walce jednostki o swoją tożsamość (stały temat filmów Lenicy). Bohater w zakończeniu filmu staje się wzorowym obywatelem: "Nareszcie mam taką głowę jak wszyscy". Nagrody: 1960 Paryż im. Emila Cohla, Grand Prix Oberhausen, 1961 FIPRESCI Tours.
- 1960 - "Nowy Janko Muzykant" - animowany (wycinankowy), Polska. Zabawna parodia sienkiewiczowskiego opowiadania "Janko Muzykant", mająca coś z ducha Mrożka "Wesela w Atomicach". Film utrzymany w stylu ludowej wycinanki, choć wieś w nim przedstawiona jest kosmiczną wsią jutra, zrealizowaną utopią. Nagrody: 1961 Złoty Smok Kraków, Syrenka Warszawska, 1962 ZAiKS za scenariusz Warszawa.
- 1962 - "Labirynt" - animowany (wycinankowy z kolażem), Polska. Najgłośniejszy film Lenicy. Filozoficzny, kafkowski. A. Kossakowski pisał: "Wyobraźnia artysty zbudowała niesamowitą wizję nieludzkiego świata..." Nagrody: 1963 Główna Oberhausen, FIPRESCI Annecy, Złoty Smok Kraków, Nagroda w kategorii filmów o sztuce Biennale Młodych Paryż, Grand Prix Buenos Aires, 1967 specjalna za animację w Melbourne, 1973 V miejsce na liście najlepszych filmów animowanych na świecie w plebiscycie ogłoszonym podczas MFFA w Annecy.
- 1963 - "Die Nashorner" ("Nosorożec", obocznie "Nosorożce") - animowany, na podstawie opowiadania E. Ionesco. RFN. Lenica mówił, że film traktuje o konformizmie. A. Jackiewicz pisał: "Film bardzo zabawny, a przecież mimo że umowny, złożony z samych kresek i plam, z samego graficznego tworzywa - jest groźny". Nagrody: 1964 Specjalna i Dyplom Honorowy Kraków, Bundesfilmpreis (Państwowa Nagroda Filmowa) RFN, Nagroda Honorowa Francuskiej Akcji Premiowania Osiągnięć w Sztuce Filmowej, Wyróżnienie Jury Oberhausen, Dyplom Honorowy Melbeurne, 1967 I Nagroda w Cordobie.
- 1964 - "A" - animowany (rysunkowy, technika kombinowana), RFN, Francja. Lenica mówił: "To film bardzo prosty - występuje w nim jeden człowiek i jedna litera - w jednej dekoracji. Cały film oparty jest na konflikcie pomiędzy człowiekiem a tą literą." Nagrody: 1965 Grand Prix Oberhausen, Państwowa Nagroda Filmowa (Bundesfilmspreis) RFN, Grand Prix Prades.
- 1965 - "La femme-fleur" ("Kobieta-kwiat") - animowany (animacja secesyjnych sztychów), komentarz surrealistycznego poety A.P. de Mandiargues'a. Francja. Lenica mówił: "To film bez reżysera, bez prowadzącego pomysłu scenariuszowego. Film-eksperyment, film - improwizacja". Nagrody:1966 Złoty Lew Wenecja.
- 1968 - "Adam 2" - pełnometrażowy, animowany, RFN. Lenica nazwał film "rodzajem komiksu intelektualnego". Film z napisami E. Ionesco. Nawiązująca do biblijnego Raju wędrówka przez epoki i przestrzenie. Walka o własną indywidualność. Parodia stalinizmu i totalitaryzmu. Krytycy podkreślali pesymizm przesłania. Nagrody: 1969 - Państwowa Nagroda Filmowa (Bundesfilmpreis) RFN.
- 1969 - "Stilleben" ("Martwa natura") - aktorski . Pierwszy aktorski film Lenicy. M. Giżycki nazwał go surrealistyczną groteską i najbardziej niezwykłym filmem w dorobku reżysera. RFN. Nagrody: Prime a la qualite - Francja.
- 1972 - "Fantorro - le dernier justicier" ("Fantorro - ostatni sprawiedliwy") - kombinowany (aktorsko-animowany), Francja. Film z aktorami, jednak animowanymi z fotografii. Nawiązujący do przygód Fantomasa. Groteskowa historia pechowego supermena.
- 1974 - "Landscap" ("Krajobraz") - animowany, USA. Nawiązująca do przeżyć okupacyjnych Lenicy rozprawa z hitleryzmem i stalinizmem, dwiema cywilizacjami zwalczającymi się a do siebie podobnymi. Film, który Steven Weiner nazywa "jedynym w dorobku Lenicy filmem o wymowie transcedentalnej".
- 1975 - "Ubu Roi" ("Ubu król") - średniometrażowy telewizyjny animowany (całkowicie rysowany), na podstawie sztuki A.Jarry'ego "Ubu król czyli Polacy", RFN. M. Giżycki uznał go za jedną z "najlepszych i najbardziej pogłębionych adaptacji" sztuki Jarry'ego. "Jest to (...) tekst, dzięki któremu Lenica mógł w pełni rozwinąć swój swoisty katastrofizm połączony z humorem i ironią, dać wyraz niewierze w wielką politykę, wielkie utopie i takież słowa.
- 1979 - "Ubu et la grande gidouille" ("Ubu król i wielki bandzioch") - pełnometrażowy animowany, na podstawie sztuki A. Jarry'ego, Francja. Drugi film sięgający do Jarry'ego. Lenica: "choć z Jarry'ego wziąłem bardzo wiele, to jednak jest to mój Ubu, wzbogacony o moje doświadczenia i przemyślenia okupacyjne i powojenne".
- 2001 - "Wyspa R.O." - kombinowany (aktorsko-animowany), Polska. W roli głównej wystąpił twórca filmów animowanych Piotr Dumała. J. Wójcik nazwał ten film alegorycznym poematem "aktorsko-trickowym o nieprzewidywalności ludzkich losów, totalitaryzmie, zniewoleniu".
Drobne formy filmowe:
- 1957 - "Strip-tease" (z W. Borowczykiem) - animowany, Polska.
- 1958 - "Sztandar Młodych" (z W. Borowczykiem) - animowany, Polska.
- 1961 - "Italia 61" (z W. Zamecznikiem) - animowany, Polska. Nagrody: 1962 Srebrny Smok Kraków.
- 1964 - "Muriel" - czołówka do filmu A. Resnais.
- 1964 - "Cul-de-Sac" - zwiastun i czołówka do filmu Romana Polańskiego "Matnia".
- 1966 - "Weg zum Nachbarn" ("Droga do sąsiada") - film animowany, RFN.
- 1972 - "4 Mouches de velours Gris" - zwiastun, Francja.
- 1972 - "Cesar et Rosalie" - zwiastun, Francja.
- 1975 - "Das kleine Fernsehspiel" - czołówka do audycji telewizji niemieckiej ZDF.
- 1982 - "10 x telewizja" - seria 10 krótkich filmów animowanych na temat telewizji, Austria.
Filmy o Janie Lenicy:
- "Lenica", Wojtek J. Kukla, 1994
- "Jan Lenica", Joanna Cichocka-Gula, 1995
- "Wyspa Jana Lenicy", Marcin Giżycki, 1998
Autor: Jan Strękowski, lipiec 2003
Jan Lenica - Sztuki wizualne
Grafik, rysownik, reżyser filmowy, twórca scenografii i kostiumów teatralnych, ilustrator książek dla dzieci, projektant znaczków pocztowych. Jeden z twórców polskiej szkoły plakatu, autor eksperymentalnych filmów animowanych, zajmował się też krytyką artystyczną.W roku 1954 został asystentem Henryka Tomaszewskiego na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Od roku 1945 zajmował się rysunkiem satyrycznym (regularna współpraca z tygodnikiem satyrycznym "Szpilki") i ilustracją książkową, a od roku 1950 plakatem. Od roku 1963 pracował i mieszkał głównie we Francji i w Niemczech. W 1974 roku prowadził wykłady na temat plakatu na Uniwersytecie Harvarda w Cambridge, USA, od 1979 roku kierował katedrą filmu animowanego na Uniwersytecie w Kassel, w latach 1986-1993 prowadził zajęcia z plakatu i grafiki w Hochschule der Kunste w Berlinie, współpracował jako scenograf z operami w Wiesbaden i w Kolonii.
Twórczość Jana Lenicy należy do najważniejszych rozdziałów polskiej sztuki II połowy XX wieku. Sławę i uznanie w Polsce oraz na świecie przyniosła mu twórczość w dziedzinie plakatu i filmu animowanego. W obydwu dziedzinach zaliczany był do ścisłej światowej czołówki. Uchodzi za prekursora współczesnej animacji.
Był twórcą niesłychanie wszechstronnym, poruszał się na pograniczu gatunków, zacierając granice, żonglując konwencjami i rzucając wyzwania konwencjom estetycznym, co doprowadziło do wykreowania niepowtarzalnej poetyki jego prac. Pociągały go zawsze nieskrępowane żadnymi ograniczeniami eksperymenty plastyczne. Był, obok Henryka Tomaszewskiego, jednym z prekursorów nowoczesnego rysunku prasowego w Polsce (drukował je m.in. w "Szpilkach", "Wiadomościach Kulturalnych", "Rzeczpospolitej"). Typowy dowcip rysunkowy zastąpił mini felietonem plastycznym o cechach rozprawki filozoficznej. Jego wczesne, abstrakcyjne rysunki zostały pokazane na Wystawie Sztuki Nowoczesnej w Krakowie w roku 1948.
Szukając własnej formy artystycznej wypowiedzi, bardzo wcześniej zajął się plakatem teatralnym i filmowym. W okresie socrealizmu pozwoliło mu to na stosunkowo dużą swobodę twórczą bez konieczności odwoływania się do obowiązujących w innych dziedzinach sztuk plastycznych konwencji akademickich. Na początku lat 50. należał do grona młodych grafików, którzy współtworzyli niezwykłe zjawisko "polskiej szkoły plakatu". To właśnie Lenica uchodzi za autora tego określenia, które posłużyło za tytuł jego artykułu o polskim plakacie, opublikowanym w szwajcarskim piśmie "Graphis".
Jak twierdził sam artysta w jego twórczości można wyodrębnić trzy następujące po sobie etapy rozwoju języka plastycznego plakatu. Pierwszy okres obejmował lata 1950-56, kiedy to Lenica pozostawał pod wpływem realizmu. Powstałe w tym czasie prace mają głównie charakter ilustracyjny i oddają klimat anonsowanych filmów czy sztuk teatralnych. Kolejny etap Lenica określił jako okres "poszukiwań formalnych". Wiązał się on z wprowadzaniem do technik plakatowych odmiennych, eksperymentalnych środków wyrazu, takich jak kolaże ze starych sztychów czy papierowe wycinanki. Około roku 1962 roku Lenica rozpoczął współpracę z Warszawską Operą i trzeci etap rozwoju plakatowej twórczość, w którym pojawił się już charakterystyczny dla artysty "charakter pisma". Plakaty Lenicy to właściwie obrazy malowane na papierze głównie w technice gwaszu, akwareli, tempery. Czasami artysta sięgał też po wycinanki czy kolaże. Wykreował całkowicie własny, natychmiast rozpoznawalny język plastyczny, w którym operował kapryśną, płynną, rozfalowaną linią zdradzającą fascynację stylem secesyjnym oraz stosował uproszczoną formę pozbawioną detali. W jego plakatach nie ma miejsca na dekoracyjność czy ornamentykę, cechuje je drapieżna ekspresja i intensywna kolorystyka, czasami monochromatyczna. Lenica miał niezwykłą umiejętność tworzenia czytelnego znaku symbolizującego całe tematy, wyrafinowanego, lapidarnego skrótu plastycznego. Mówił:
Sztuka plakatu zbliża się chyba najbardziej do jazzu: wszystko polega na umiejętności zagrania cudzego tematu po swojemu.
Najchętniej operował formą dwuwymiarową, przestrzeń jego plakatów pozbawiona była planów i perspektywy. Poetyka plakatów Lenicy nacechowana jest ironią i absurdem, autor kreował w nich całkiem nową, często groteskową rzeczywistość. Był mistrzem poetyckiej metafory. Większość jego plakatów przypomina obrazy, są bardzo malarskie, chętnie realizowane przez artystę w technice gwaszu. Postacie z jego plakatów zdają się przemawiać, a nawet krzyczeć do widza, bo jak mówił sam twórca, "plakat musi śpiewać".
Jednym z najsłynniejszych plakatów Jana Lenicy jest "Wozzeck" do opery Albana Berga wykonany w 1964 roku. Praca ta zdobyła główną nagrodę na Biennale Plakatu w Warszawie (1966). Przedstawia olbrzymią, czerwoną głowę, z umieszczonymi po środku twarzy szeroko rozwartymi ustami. Odnosi się wrażenie, że to wydobywający się z gardła krzyk rozchodzi się niczym fale w postaci koncentrycznych kręgów powtarzających kształt ust. Na pochodzącym z 1968 roku plakacie do opery Giuseppe Verdiego "Otello" widać niebiesko-fioletową, owalną formę, porozcinaną krótkimi, horyzontalnymi rytmami czarnych linii, w której rozpoznać można głowę z profilu. Z jej centrum wyłania się podłużny, różowy waginalny kształt nasuwający erotyczne skojarzenia.
Jan Lenica przez całe swoje życie zaprojektował ponad 200 plakatów.
W latach 80. Lenica powrócił do ilustrowania książek dziecięcych, czym zajmował się jeszcze przed wyjazdem na stałe z Polski (m.in. wykonał ilustracje do "Lokomotywy" Juliana Tuwima). Na zamówienia szwajcarskiego wydawnictwa "bohem press" zilustrował serię książek używając techniki gwaszu łączonego z akwarelą. Lenica wykreował w nich całkiem inne klimaty niż te znane z jego twórczości w innych dziecinach. Swoją charakterystyczną, grubą kreską opisywał z niezwykłym liryzmem i ciepłem świat dziecięcych opowieści zaludniony przez sympatyczne zwierzęta ("Biały niedźwiadek Timo", "Mysz i słoń", "Kolorowy ptak").
Od połowy lat 80. Lenica współpracował z pocztą niemiecką (początkowo Federalną), dla której wykonał projekty wielu znaczków, m.in. znaczek na 100. rocznicę urodzin Bertolta Brechta. Inspirował się w nich polską sztuką ludową i odwoływał się do stylistyki nowoczesnej ilustracji dla dzieci.
Wybrane wystawy indywidualne:
- 1948 - Klub Młodych Artystów, Warszawa
- 1966 - Filmmuseum, Kopenhaga
- 1966 - Galerie Schloss Oberhausen, Oberhausen
- 1967 - Visual Art Gallery, Nowy Jork
- 1968 - Museum Villa Stuck, Monachium
- 1968 - Muzeum Plakatu w Wilanowie, Warszawa
- 1970 - Muzeum XX wieku, Wiedeń
- 1973 - Muzeum Narodowe, Poznań
- 1977 - Klub Filmowy "Kwant", Warszawa
- 1980 - Centrum George Pompidou, Paryż
- 1981 - Kunstverein, Kassel
- 1988 - Nykytaiteen Museo, Tampere
- 1989 - BWA, Zielona Góra
- 1990 - Haus am Lutzowplatz, Berlin
- 1991 - Museum fur Kunst und Gewerbe, Hamburg
- 1996 - Espace E.S.A.G., Paryż
- 1997 - Galerie Kyra Maralt, Berlin
- 1999 - Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha, Kraków
- 2000 - Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Warszawa
Ważniejsze nagrody za twórczość graficzną:
- 1953 - II Nagroda, Wystawa Karykatury Polskiej, Warszawa
- 1961 - Grand Prix im. Toulouse-Lautreca; II Międzynarodowa Wystawa Współczesnego Plakatu Filmowego, Wersal, Francja
- 1962 - I Nagroda, III Nagroda i wyróżnienie na I Międzynarodowej Wystawie Plakatu Filmowego, Karlove Vary
- 1966 - Złoty Medal, I Międzynarodowe Biennale Plakatu, Warszawa
- 1980 - Nagroda miasta Essen za działalność w dziedzinie plakatu
- 1983 - Nagroda Julesa Chereta za najlepszy plakat do filmu animowanego, Annecy
- 1987 - Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego, Nowy Jork
Autor: Ewa Gorządek, CSW Zamek Ujazdowski, luty 2004.
