Biografią Newerlego można by obdzielić kilka osób, przynajmniej jeśli chodzi o ilość wykonywanych zawodów i życiowych pasji. Bywał stolarzem i szklarzem, myśliwym i kajakarzem, socjologiem i dyrektorem zakładu produkcyjnego, stenografem i redaktorem pism. Zawodowym pisarzem został dopiero w drugiej połowie życia.
Wnuk Josefa Nevrli, przybysza z Czech, zarządzającego carskimi lasami w Puszczy Białowieskiej, syn rosyjskiego oficera Mikołaja Abramowa. Po śmierci ojca, który zmarł ratując tonącego, matka powtórnie wyszła za mąż za rosyjskiego oficera (zostanie w roku 1938 rozstrzelany w Penzie jako kontrrewolucjonista). W latach 1911-15 mieszkali w koszarach w Jabłonnie, gdzie chłopiec wskutek wypadku na placu ćwiczeń stracił prawą nogę (chodził odtąd z protezą, ale prowadził sportowy, aktywny tryb życia). W roku 1915 wobec zbliżania się armii niemieckiej rodziny urzędników i wojskowych ewakuowano w głąb Rosji. W ten sposób Newerly spędził dzieciństwo i młodość w Penzie, Saratowie i Kijowie, był tam świadkiem rewolucji i wojny domowej. W roku 1920 ukończył szkołę średnią w Symbirsku, w latach 1920-23 studiował prawo na uniwersytecie kijowskim. Z tego okresu pochodzi sporządzony przez niego stenograficznie zapis świadectw żołnierzy i oficerów brygady gen. Kotowskiego.
Aresztowany przez NKWD (1923), został skazany na pobyt pod dozorem w Odessie. Powtórnie aresztowany, dzięki fortelowi wymknął się z transportu do łagru i pod koniec roku 1924, zagrożony aresztowaniem, przedostał się nielegalnie do Polski. Trafił do polskiego więzienia w Ostrogu nad Horyniem, ale został zwolniony po interwencji wujów. Po pobycie u jednego z nich, w leśniczówce Tocznabiel, zamieszkał w Warszawie, utrzymując się z dorywczych prac do czasu, aż założył jednoosobowe biuro stenograficzne "Esperto". Współpracował z wydawaną w Polsce emigracyjną ("białą") prasą rosyjską.
W roku 1926 poznał Janusza Korczaka i został jego sekretarzem, a następnie przejął po nim redakcję eksperymentalnego pisma, tworzonego dla dzieci przez dzieci ("Mały Przegląd"). W latach 1928-32 studiował na wydziale nauk społecznych i politycznych Wolnej Wszechnicy Polskiej (uczęszczał m.in. na seminarium prof. Ludwika Krzywickiego). W roku 1930 poślubił Barbarę Szejnbaum (1908-73), wychowanicę Domu Sierot na ul. Krochmalnej, która była wówczas nauczycielką śpiewu w szkole RTPD na Żoliborzu i współzałożycielką oraz główną aktorką żoliborskiego teatru dla dzieci "Baj"; po wojnie występowała m.in. w Teatrze Polskiego Radia, zorganizowała tez archiwum Janusza Korczaka (obecne Korczakianum). 17 maja 1933 roku urodził im się jedyny syn, późniejszy dramaturg i prozaik Jarosław Abramow-Newerly.
Pod koniec lat trzydziestych Igor Newerly był redaktorem tygodnika "WoTuM - Wolna Trybuna Młodych". Pisał w tym czasie powieść Nurt pod chłopskim brzegiem (zaginiona).
Z chwilą wybuchu II wojny światowej Newerly przekwalifikował się na szklarza - zatrudniony w Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym, biegał pomimo protezy po piętrach warszawskich kamienic, zastępując wypadłe wskutek bombardowań szyby nowymi. W latach 1940-42 był kierownikiem młodzieżowych zakładów stolarskich Rady Głównej Opiekuńczej na Żoliborzu. W roku 1942 założył Spółdzielnię Pracy Stolarsko-Zabawkarską. Równocześnie prowadził działalność konspiracyjną, uczestniczył w wytwarzaniu broni dla potrzeb podziemia. Aresztowany przez gestapo w nocy z 8 na 9 stycznia 1943 roku, został osadzony na Pawiaku. Po kilku dniach wywieziono go na Majdanek, gdzie był więziony do likwidacji obozu (1944). Stamtąd trafił do Oświęcimia, a w grudniu 1944, po "marszu śmierci", do obozu Sachsenhausen-Oranienburg. Stąd został przetransportowany do Bergen-Belsen, gdzie doczekał wyzwolenia obozu przez Anglików (1945). Przez kilka miesięcy mieszkał w "polskim miasteczku" w Bardowick k. Lüneburga, gdzie prowadził warsztat stolarski i brał udział w redagowaniu polskojęzycznej prasy lokalnej. Potem przez wyspę Sylt dotarł do Szczecina, gdzie 28 listopada 1945 zarejestrował się w Państwowym Urzędzie Repatriacyjnym.
Po wojnie Newerly wstąpił do PPS (1947), a po zjednoczeniu tej partii z PPR został członkiem PZPR (1949).
W roku 1946 Newerly był, wraz z żoną i innymi osobami, założycielem Komitetu Uczczenia Pamięci Janusza Korczaka (później zwanego Komitetem Korczakowskim) - do roku 1966 pełnił w nim funkcję wiceprzewodniczącego.
Otrzymał zadanie zorganizowania przy Robotniczym Towarzystwie Przyjaciół Dzieci tzw. Instytutu Produkcji - zakładu, w którym wedle specjalnie pod kątem dziecka opracowanych wzorów wytwarzano zabawki, pomoce szkolne, meble i ubrania. W poszukiwaniu niezbędnych maszyn Newerly jeździł na Ziemie Zachodnie (zdarzało mu się stawać w obronie molestowanych niemieckich kobiet i dzieci). Wedle opublikowanego w "Biuletynie RTPD" (1948) artykułu Newerlego założony na terenach na północ od linii kolejowej (adres: Felińskiego 1) Instytut Produkcji miał się przekształcić w Instytut Kultury Materialnej Dziecka - placówkę badawczą, dysponującą radą naukową, biblioteką, muzeum i wydającą własne czasopismo. Wkrótce jednak po inauguracji Instytutu Produkcji Newerlego odsunięto od tej pracy, a on, zachęcony sukcesem cyklu słuchowisk radiowych, jakie pisał nocami po pracy w Instytucie Produkcji, zdecydował się na karierę pisarską.
Członkiem Oddziału Warszawskiego ZLP został w roku 1950. (W roku 1964 został wybrany na przewodniczącego Oddziału Warszawskiego ZLP, w roku 1972, 46 głosami do 64, przegrał z Jarosławem Iwaszkiewiczem rywalizację o fotel prezesa ZLP.)
W latach 1947/48 Newerly był redaktorem tygodnika dla młodzieży "Świat Przygód".
W roku 1949 przełożył i adaptował dla Teatru Dzieci Warszawy sztukę E. Ciurupy Ulica Anny Rudenko, w której główną rolę grała jego żona.
W latach 1952-54 Newerly był z ramienia ZG ZLP Opiekunem Kół Młodych Literatów. Do jego podopiecznych należeli Piotr Guzy, Jan Himilsbach, Marek Hłasko (który napisał o Newerlym wiersz), Włodzimierz Odojewski, Józef Ratajczak.
Książką, która utrwaliła wizerunek Newerlego w powszechnej świadomości jako pisarza lewicowego była powieść Pamiątka z Celulozy.
Od połowy lat pięćdziesiątych Newerly mieszkał przez część roku ze swą partnerką życiową, tłumaczką z języka rosyjskiego, Zofią Cybulską w miejscowości Zgon na Mazurach (obecnie dom nosi nazwę Mazurski Dom Pracy Twórczej Igora Newerlego 1957-1987, a tablica głosi, że tutaj "żył, odpoczywał i tworzył swoje niezapomniane utwory Igor Newerly, pisarz oczarowany urodą Mazur"). W Zgonie powstało Leśne Morze i Wzgórze Błękitnego Snu. Newerly angażował się też, bez powodzenia, w sprawę zatrzymania Mazurów w Polsce (głównym jego sojusznikiem był w tym zakresie założyciel Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego w Rudziskach Pasymskich Karol Małłek, 1898-1969).
W połowie lat sześćdziesiątych Newerly zaangażował się w sprawę poprawy warunków bytowych pisarzy i ograniczenie samowoli cenzury, czego owocem był tzw. "memoriał Newerlego" (zob. niżej), zignorowany przez władze.
W roku 1966 pisarz oddał legitymację członka PZPR.
Newerly wielokrotnie występował w obronie pisarzy i działaczy prześladowanych przez władze komunistyczne z powodów politycznych (rotmistrza Witolda Pileckiego, Melchiora Wańkowicza, Stefana Niesiołowskiego i innych działaczy organizacji "Ruch", Jacka Kuronia, którego zatrudnił jako prywatnego sekretarza, Marka Nowakowskiego).
Igor Newerly był laureatem licznych nagród i odznaczeń: nagrody Polskiego Radia w konkursie na opowiadanie (1949), nagrody państwowej II stopnia (1950), nagrody państwowej I stopnia (1952), krzyża kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski (1953), krzyża komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski (1954), złotej odznaki honorowej Zasłużony dla Warmii i Mazur (1965), krzyża komandorskiego z gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1982), przyznawanego przez Instytut Yad Vashem medalu Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata (1983), przyznanej przez niemieckie towarzystwo korczakowskie nagrody im. Korczaka (1986), przyznanej przez Komitet Kultury Niezależnej nagrody "Solidarności" (1986).
Newerly zmarł na wylew 19 października 1987 roku w Warszawie. Jest pochowany na Powązkach.
Stulecie urodzin pisarza uczczono dużą wystawą w Bibliotece Narodowej w Warszawie (Żywe wiązanie, 2003), pokazywaną następnie w Suwałkach i w Piszu (2006).
W Białowieży rok 2008 ogłoszono rokiem rodu Newerlych, a gminnej bibliotece publicznej nadano imię Igora Newerlego.
Proza Newerlego, oparta na solidnych podstawach warsztatowych, jest w polskiej literaturze pozycją trwałą. Nieco zapomniana po obaleniu komunizmu, jako kojarzona z socrealizmem, w ostatnich latach zdobywa nowych czytelników, także wśród młodszych pokoleń. Jest ceniona za umiejętnie budowane napięcie i za to, że opiera się na doświadczeniu, że jej autor w twórczy sposób przekształca biografię własną i całego pokolenia w literaturę wysokiej próby.
Chłopiec z Salskich Stepów to książkowy debiut Newerlego. Oparta na wspomnieniach z niemieckich obozów koncentracyjnych, a w szczególności na losach poznanego tam "Ruskiego Doktora", Władimira Iljicza Diegtariewa, skierowana przede wszystkim do młodzieży opowieść o ludzkiej przedsiębiorczości w niesieniu innym pomocy w skrajnych warunkach obozowych. Rzecz powstała jako cykl słuchowisk radiowych, który z planowanych czterech rozrósł się do dwudziestu kilku audycji. Począwszy od dziewiętnastego wydania książka jest publikowana z posłowiem, w którym autor omawia drobne rozbieżności między zapamiętanymi faktami a ich wersją literacką oraz przedstawia powojenne losy bohatera książki, odnalezienie go przez rosyjską tłumaczkę, wreszcie przyjazd Diegtariewa do Polski.
Archipelag Ludzi Odzyskanych to książka, która zrodziła się z powojennych wędrówek kajakowych po Warmii i Mazurach, z wsłuchiwania się w opowieści napotkanych ludzi i z obserwacji domu dziecka w Bartoszycach. Pierwotnie nosiła podtytuł "Opowieść historyczna z roku 1948" i - podobnie jak poprzednia książka - miała swą wersję radiową w postaci cyklu ok. trzydziestu audycji. Czytając rzecz ponownie po latach, Newerly dostrzegał pewną jej nierówność ("Są tu rzeczy mocne i słabe, kamień i piasek w wielkim pomieszaniu"). Pozytywnie wyróżniał Obronę placówki Plusk (wydaną też osobno), mazurską klechdę Gadka o uschniętym drzewie i niektóre opisy przyrody.
Pamiątka z Celulozy to najgłośniejsza w latach pięćdziesiątych książka Newerlego, nagradzana, wydawana w masowych nakładach i tłumaczona na wiele języków. Wielowątkowa opowieść o życiu ludzi pracy w okresie międzywojennym we Włocławku i okolicach (z epizodami w Symbirsku, w Warszawie i nad Sanem). Powieść, wychwalana w swoim czasie jako jedno z najlepszych dzieł realizujących postulaty realizmu socjalistycznego, jest napisana uczciwie i ma trwałą wartość. Dziś jej wymowę zestawia się z tezami kanadyjskiej antyglobalistki Naomi Klein.
Na podstawie powieści powstały dwa scenariusze (autorzy: Igor Newerly i Jerzy Kawalerowicz), na podstawie których Kawalerowicz nakręcił Celulozę (1953) i Pod Gwiazdą Frygijską (1954). W roli Szczęsnego wystąpił Józef Nowak.
Leśne Morze to pisana pod koniec lat pięćdziesiątych w Puszczy Piskiej powieść, która jest próbą ucieczki od ówczesnej problematyki politycznej, gdy, jak to ujął autor w krótkim posłowiu do wydania szóstego (1989), "literaturą rządziły - pouczając, zabraniając - nijakie anonimy na etatach". Rzecz dzieje się w północnych Chinach, w tajdze mandżurskiej, w latach 1939-44. Dwa rozdziały - opowiadanie dwojga zbiegów z łagru i dyskusja o stalinizmie - zostały w pierwszym wydaniu usunięte na żądanie cenzury.
Żywe wiązanie to książka, która powstała niejako zamiast zamówionego u autora scenariusza filmu o Januszu Korczaku i jego środowisku. Oparta z jednej strony na własnych wspomnieniach, a z drugiej na szerokich badaniach źródłowych i wnikliwej lekturze czasopism, książka daje wielostronny, złożony portret postępowej inteligencji polskiej od przełomu XIX i XX wieku do II wojny światowej. Niektóre jej fragmenty były drukowane w czasopismach jako osobne wspomnienia (np. o jednoosobowym biurze stenograficznym "Esperto"), jeden nabrał post factum samoistnej egzystencji - przedrukowana w antologii Ireny Maciejewskiej (Męczeństwo i zagłada Żydów w literaturze polskiej, 1988) relacja o traumatycznym spotkaniu z wychowankami korczakowskiego domu sierot w obozie koncentracyjnym na Majdanku.
Rozmowa w sadzie piątego sierpnia - ta napisana w formie wyimaginowanej gawędy, rozmowy z gronem dzieci (harcerzy bądź kolonistów), które odwiedzają autora w Zgonie, książka w przystępny i dowcipny sposób opowiada, na podstawie własnych wspomnień Newerlego, o Januszu Korczaku, o jego współpracownikach, a także o "Małym Przeglądzie". Z serii pytań i odpowiedzi niepostrzeżenie wyłania się przemyślnie skonstruowany portret Korczaka i praktyczny wykład jego metody pedagogicznej.
Za Opiwardą, za siódmą rzeką... to zbiór trzynastu opowiadań o charakterze autobiograficznym, przeważnie związanych z kajakowymi wyprawami autora. Tekst pt. Hasło wywoławcze wyjaśnia tytuł tomu - Opiwarda to niezwykle trudno dostępne jeziorko pośród bagien (na obecnej granicy litewsko-białoruskiej). Dotarcie do Opiwardy jest symbolem bezinteresownego zwycięstwa nad własną słabością. Żejma to opowieść o chłopie-obieżyświacie, który na przedwojennym pograniczu polsko-litewskim zbudował sobie chatę, a w niej urządził prywatne muzeum osobliwości. Wyspa dwojga samotnych przedstawia osobliwą parę, która na co dzień żyje osobno, spędzając razem co roku jedynie kajakowe wakacje. Jest w tomie opowiadanie o tematyce żydowskiej (Nierentowna miłość) i historia porwania sieroty z Polesia (Jak dobrze czasem być waregiem). Jest znakomicie skonstruowana, szkatułkowa nowela Kasztelanka (sfilmowana przez Marka Nowickiego, 1983). Jest opowieść szlachecka (Zniemożemie) i relacja z wizyty na terenach znanych autorowi z dzieciństwa (Spojrzenie zza rzeki). Jest opowiadanie napisane przed wojną (Kolęda ludowa) i epizod z przeżyć okupacyjnych. Moja załoga, różne szlaki i przygody z kolei to wiązanka wspomnień z wypraw kajakowych. Osobny charakter mają ostatnie dwa opowiadania: barwna relacja z pożytecznej przygody, jaką było dla Newerlego zakładanie w pierwszym okresie powojennym Instytutu Produkcji (Opowieści z Dzikiego Zachodu) i gorzka refleksja nad tematem: jak Polska utraciła Mazurów (Mazurska historia).
Wzgórze Błękitnego Snu to powieść o polskich zesłańcach na Syberii napisana w początku lat osiemdziesiątych - jej genezę wiąże autor z pobytem na kwaterze sybiraków na Cmentarzu Powązkowskim w Dzień Zaduszny roku 1981, kiedy to uświadomił sobie, że prócz książek Wacława Sieroszewskiego ten fragment polskich dziejów nie znalazł dotąd należytego oddźwięku literackiego. Oparta na lekturze drukowanych i niedrukowanych pamiętników oraz na solidnych badaniach faktograficznych powieść ta daje panoramę życia na wschodniej Syberii w latach poprzedzających wybuch I wojny światowej.
Zostało z uczty bogów to autobiograficzna powieść, w lekko zbeletryzowanej formie przedstawiająca dzieciństwo i młodość autora, od narodzin w Białowieży, przez lata spędzone w Jabłonnie, po kolejne etapy życia w Rosji (Penza-Symbirsk-Kijów-Odessa). Rzecz kończy się wraz z nielegalnym przekroczeniem przez autora granicy radziecko-polskiej na rzece Horyń w okolicach Ostroga. Newerly kreśli własną ewolucję światopoglądową na tle szerokiej panoramy wydarzeń, związanych z rewolucją i wojną domową w Rosji. Prawie cała powieść ukazała się w okresie liberalizacji cenzury pod wpływem "Solidarności" w osobnym zeszycie pisma "Meritum" (1981 nr 2).
Memoriał Newerlego to pierwsze wydanie przygotowanego w połowie lat sześćdziesiątych z inicjatywy Igora Newerlego i pod jego redakcją memoriału, zawierającego postulaty środowiska pisarzy, zwłaszcza członków Oddziału Warszawskiego ZLP - uzupełnione o zagajenie Newerlego do dyskusji nad tym memoriałem na forum ZLP oraz fragmenty sprawozdania Zarządu OW ZLP z okresu od 29 marca 1965 do 31 stycznia 1966 roku.
Jerzy Kawalerowicz: "Był absolutnie szlachetny. [...] Newerly nie był tym komunistą, za którego go brali" (Nie powtarzałem siebie. Z Jerzym Kawalerowiczem rozmawiali Waldemar Chrostowski i Mirosław Słowiński. Warszawa 2008, Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna "ADAM", s. 69).
Autor: Jan Zieliński, listopad 2010
Pierwodruki książek:
- Chłopiec z Salskich Stepów, Warszawa 1948, "Czytelnik".W wydaniach późniejszych posłowie z roku 1973, zatytułowane: "Prawdziwe przygody autora i bohaterów tej opowieści".
- Archipelag Ludzi Odzyskanych, Warszawa 1949, "Czytelnik".Rozdział "Obrona placówki Plusk" był pierwotnie wydany jako osobna publikacja (Warszawa 1950). Od wydania siódmego (1954) książka opatrywana przedmową "Od autora".
- Pamiątka z Celulozy. Warszawa 1952, "Czytelnik".Na podstawie powieści powstał, wedle scenariusza autora, dwuczęściowy film Jerzego Kawalerowicza (Celuloza, Pod Gwiazdą Frygijską, 1954).
- Leśne Morze, Warszawa 1960, "Czytelnik".
- Żywe wiązanie, Warszawa 1966, "Czytelnik".
- Rozmowa w sadzie piątego sierpnia, Warszawa 1978, "Czytelnik" [od drugiego wydania (1984) publikowana razem z zaczerpniętą z posłowia Newerlego do Króla Maciusia Pierwszego Janusza Korczaka opowieścią pt. O chłopcu z bardzo starej fotografii].
- Za Opiwardą, za siódmą rzeką..., Warszawa 1985, "Czytelnik"
- Wzgórze Błękitnego Snu, Warszawa 1986, "Czytelnik".
- Zostało z uczty bogów, Warszawa 1986, Niezależna Oficyna Wydawnicza (wydanie drugoobiegowe); Paryż 1986, Instytut Literacki, Biblioteka "Kultury" t. 420.
- Memoriał Newerlego, opracował i wstępem poprzedził Jan Zieliński. Warszawa 2003, Biblioteka Narodowa.
Osobne publikacje o Igorze Newerlym:
- Helena Zaworska, "O twórczości Igora Newerlego", Warszawa 1955, IBL PAN ("Studia nad polską literatura współczesną").
- Żywe wiązanie. Stulecie urodzin Igora Newerlego. 24 marca - 17 maja 2003, Warszawa 2003, Biblioteka Narodowa. Publikacja towarzysząca wystawie (scenariusz i komisarze: Grażyna Kasa i Jan Zieliński).
- Marta Ciesielska, Jerzy Abramow - redaktor 'Małego Przeglądu'. Warszawa 2003, Biblioteka Narodowa.
- Wiele miejsca poświęca osobie swego ojca Jarosław Abramow-Newerly w cyklu wspomnieniowym ze "lwami" w tytule (Lwy mojego podwórka, 2000, Lwy wyzwolone, 2003, Lwy STS-u, 2005).
- Jan Zieliński, Szkatułki Newerlego [biografia, w przygotowaniu].
Film dokumentalny:
- Z uczty bogów, 2008, reżyseria Andrzej Titkow, konsultacja naukowa Jan Zieliński, Studio Filmowe TAK dla TVN Discovery Historia.
Materiały audiowizualne:
- Nagrania archiwalne w zbiorach Narodowego Archiwum Cyfrowego (m.in. wspomnienie o Januszu Korczaku z 9.11.62, referat o Korczaku z 12.11.62, o własnej twórczości literackiej z 24.06.64).
- Jan Peszek czyta powieść Igora Newerlego Zostało z uczty bogów, "Agora" 2009 (=Mistrzowie słowa, 8), CD w formacie mp3.
