Zanim Henryk Machalica rozpoczął studia aktorskie, był nauczycielem. W 1953 wstąpił do lalkowego Teatru Banialuka w Bielsku-Białej. Trzy lata później otrzymał angaż do Teatru Dolnośląskiego w Jeleniej Górze. Tam zagrał swoją pierwszą ważną rolę, tytułową postać w "Eugeniuszu Onieginie" Aleksandra Puszkina w reżyserii Marii Straszewskiej (1956) oraz Chłopickiego w "Warszawiance" Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Janiny Orsza-Łukasiewicz (1957). W 1958 Machalica zdał egzamin eksternistyczny i uzyskał dyplom aktora lalkowego i dramatycznego.
Między 1958 a 1962 rokiem występował w zespołach Teatru Polskiego w Bielsku-Białej, Lubuskim Teatrze w Zielonej Górze, Teatrze im. Aleksandra Węgierki w Białymstoku. W tym czasie zagrał m.in.: Adolfa w "Domu otwartym" Michała Bałuckiego w reżyserii Andrzeja Uramowicza (Teatr Polski w Bielsku-Białej, 1959), Barona w "Na dnie" Maksyma Gorkiego w reżyserii Jerzego Zegalskiego (Teatr Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, 1959) oraz Jerry'ego Ryana we "Dwoje na huśtawce" Williama Gibsona w reżyserii Bohdana Czechaka (Teatr im. Węgierki w Białymstoku, 1962).
W 1962 Machalica przeniósł się do Poznania, gdzie do 1969 występował na deskach teatrów Polskiego i Nowego. Grał dużo i w różnorodnym repertuarze. Był Rejentem Milczkiem w "Zemście" Aleksandra Fredry w reżyserii Jana Perza (Teatr Polski w Poznaniu, 1963), Aleksiejem Wielczaninowem w "Wiecznym małżonku" Fiodora Dostojewskiego w reżyserii Stanisława Brejdyganta (Teatr Nowy w Poznaniu, 1963), Pankracym w "Nie-boskiej komedii" Zygmunta Krasińskiego w reżyserii Jerzego Kreczmara (Teatr Polski w Poznaniu, 1964) i De Sadem w "Męczeństwie i śmierci Marata" Petera Weissa w reżyserii Henryka Tomaszewskiego (Teatr Polski w Poznaniu, 1967).
W 1967 Machalica zadebiutował w filmie. Wystąpił w "Skoku" Kazimierza Kutza, gdzie zagrał postać Dyrektora. Od tego czasu przyszło mu odtwarzać w filmie przede wszystkim role drugoplanowe, współpracował m.in. z Barbarą Sass, Wojciechem Hasem i Stanisławem Różewiczem. Na małym ekranie można go było zobaczyć w popularnych serialach telewizyjnych: "Rodzinie połanieckich" wg Henryka Sienkiewicza w reżyserii Jana Rybkowskiego (1978) oraz historycznej "Najdłuższej wojnie nowoczesnej" Europy Jerzego Sztwiertni (1979).
W Poznaniu Machalica poznał Adama Hanuszkiewcza. Wystąpił wówczas w jednym z odcinków jego cyklicznej audycji poetyckiej przygotowywanej dla telewizji. Wcielił się w postać Jana Kochanowskiego. Kiedyt Hanuszkiewcz objął Teatr Narodowy w Warszawie, zaproponował aktorowi angaż. Machalica spędził tam 14 lat (1969-1983). Na deskach Narodowego Machalica grał duże role w głośnych inscenizacjach Hanuszkiewcza - Gospodarza w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego (1974), Kanclerza w "Balladynie" (1974) i Regimentarza w "Śnie srebrnym Salomei" Juliusza Słowackiego (1977) oraz Tezeusza w "Fedrze" Jeana Racine'a (1977). Z powodzeniem występował w realizacjach dramatu romantycznego, ale intrygująco potrafił również zagrać w innym repertuarze, jak chociażby w Czechowowskich "Trzech siostrach" w reżyserii Hanuszkiewcza jako Andrzej Prozorow (1972). "To, że postać Andrzeja staje na równi z siostrami w centrum zainteresowania - zawdzięczamy nie tylko koncepcji reżysera, lecz także indywidualności aktora" - pisała Irena Bołtuć ("Kultura" 1972, nr 3).
Wraz z występami na scenie Narodowego, Machalica zaczął coraz więcej pracować dla Teatru Telewizji. Debiutował rolą Sędziego w "Trądzie w pałacu sprawiedliwości" Uga Bettiego, sztuce reżyserowanej dla telewizji przez Gustawa Holoubka w 1968. Następnie grał m.in.: Narratora w telewizyjnej wersji "Pana Tadeusza" Adama Mickiewcza w reżyserii Hanuszkiewicza (1970-1971), Oronta w Molierowskiej "Szkole żon" w reżyserii Jerzego Gruzy (1972), Rumina w "Letnikach" Maksyma Gorkiego w reżyserii Lidii Zamkow (1977), Literata w "Warszawiance" Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Andrzeja Łapickiego (1978).
W latach 1983-1990 Machalica związany był z warszawskimi scenami: Teatrem Ateneum, Dramatycznym i Nowym. W latach 80. nadal współpracował z Hanuszkiewczem, a także z Januszem Warmińskim, u którego zagrał m.in. Poloniusza/Aktora-Prologa w "Hamlecie" Szekspira w Teatrze Ateneum (1983). Z kolei u Macieja Prusa w Teatrze Dramatycznym wcielił się m.in. w postać Ilji Klimowicza w "Carze mikołaju" Tadeusza Słobodzianka (1988).
W 1990 Machalica rozpoczął współpracę z warszawskim Teatrem Powszechnym im. Zygmunta Hübnera. Aktor, który do tej pory kojarzony był przede wszystkim z rolami z repertuaru klasycznego, coraz częściej zaczął występować we współczesnych sztukach.
Obecnie w zasadzie zupełnie odszedłem od klasyki" - mówił Machalica w 2000. - "Nie interesuje mnie ona z różnych powodów. (...) Głównie jednak dlatego, że nie ma reprezentanta pokolenia reżyserskiego, który by ją podjął. Na nowo odczytał, przygotował aktorów do jej realizacji.
"Przegląd Tygodniowy" 2000, nr 26
Machalica bez trudu jednak odnalazł się w nowej sytuacji artystycznej. Stworzył wiele ról, w których pokazał wyraziste psychologiczne portrety starych malkontencko-apodyktycznych mężczyzn, jak chociażby w tytułowej roli w "Tomaszu Mannie" Jerzego Łukosza w Teatrze Polskim w Bydgoszczy w reżyserii Aleksandra Berlina (1998) czy Piotra w "Farrago" Lidii Amejko w reżyserii Bożeny Suchockiej w stołecznym Teatrze Dramatycznym (2000). Komediowym zwieńczeniem tego typu postaci okazała się rola nestora rodu Dionizego Złotopolskiego w serialu telewizyjnym "Złotopolscy".
W Teatrze Telewizji Machalica miał jednak wciąż okazję grać w klasycznych sztukach, m.in. Escalusa w "Miarce za miarkę" Szekspira w reżyserii Andrzeja Pawłowskiego (1994), Don Luisa w "Don Juanie" Moliera w reżyserii Leszka Wosiewicza (1996), Hrabiego Lerma w "Don Carlosie" Fryderyka Schillera w reżyserii Laco Adamika (1996).
Jego ostatnią teatralną rolą był Matwiej Szabelski w "Iwanowie Antoniego" Czechowa granym w Teatrze Ochoty w reżyserii Eugeniusza Korina (2002). Aktor zmarł 1 listopada 2003 w Warszawie.
Ważniejsze nagrody i odznaczenia:
- 1960 - wyróżnienie za rolę Petersa w Niemcach Leona Kruczkowskiego na 1. Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu
- 1961 - wyróżnienie za rolę Dyrektora Teatru w Człowieku z budki suflera Tadeusza Rittnera w Teatrze Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze na 1. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych
- 1964 - wyróżnienie za rolę Pankracego w Nie-boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego w reżyserii Jerzego Kreczmara w Teatrze Polskim w Poznaniu na 4. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych
- 1968 - nagroda za rolę Achillesa w Achilleis Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Jerzego Zegalskiego w Teatrze Polskim w Poznaniu na 8. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych
- 1975 - Złoty Krzyż Zasługi
- 1977 - Zasłużony Działacz Kultury
- 1980 - Złota Odznaka "Zasłużony Białostocczyźnie"
- 1994 - Honorowa Odznaka Związku Niewidomych
Autor: Monika Mokrzycka-Pokora, listopad 2003
