Henryk Czyż, fot. dzięki uprzejmości Polskiego Centrum Informacji Muzycznej polmic.pl
Dyrygent, kompozytor i pedagog. Urodzony 16 czerwca 1923 w Grudziądzu, zmarł 16 stycznia 2003 w Warszawie.
W latach 1946-48 studiował prawo i filozofię na Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1952 ukończył Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną w Poznaniu, gdzie studiował kompozycję w klasie Tadeusza Szeligowskiego i dyrygenturę pod kierunkiem Waleriana Bierdiajewa. W latach 1952-53 dyrygował w Operze im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu, w latach 1953-57 był drugim dyrygentem Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia, w latach 1957-60 - kierownikiem artystycznym i pierwszym dyrygentem Filharmonii Łódzkiej, w latach 1961-62 - dyrygentem Opery w Warszawie, w latach 1963-67 - kierownikiem artystycznym i pierwszym dyrygentem Filharmonii Krakowskiej. Od 1962 do 1966 prowadził klasę dyrygentury w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Krakowie. Do jego uczniów należał m.in. Antoni Wit. W latach 1971-74 pełnił funkcję Generalmusikdirektor w Düsseldorfie, od 1972 będąc równocześnie kierownikiem artystycznym i pierwszym dyrygentem Filharmonii Łódzkiej. W latach 1980-95 prowadził klasę dyrygentury w Akademii Muzycznej w Warszawie.
Henryk Czyż występował w niemal wszystkich krajach europejskich, w Ameryce Południowej i Stanach Zjednoczonych, dyrygował orkiestrami filharmonii: leningradzkiej, berlińskiej, sztokholmskiej, madryckiej oraz orkiestrami BBC i Santa Cecilia. Nagrał wiele płyt dla takich firm fonograficznych, jak Polskie Nagrania, Philips, Harmonia Mundi, Miełodija, Electra, które zdobyły liczne międzynarodowe nagrody, m.in. Grand Prix du Disque i nagrodę Edisona za nagranie "Pasji według św. Łukasza" Krzysztofa Pendereckiego (Philips, 1967), Grand Prix Mondial za kwadrofoniczne nagranie "Raj i Peri" Roberta Schumanna (Electra, 1974).
W jego rozległym repertuarze dużo miejsca zajmowały formy oratoryjne, muzyka klasycyzmu i współczesna. Na polskie sceny operowe i estrady koncertowe wprowadził wiele utworów Igora Strawińskiego, Artura Honeggera, Claude'a Debussy'ego. W latach 1966-69 blisko współpracował z Krzysztofem Pendereckim, dyrygując prawykonaniami "Pasji", "Dies irae", "Diabłów z Loudun" i prezentując jego dzieła w wielu krajach.
Opublikował wiele książek o tematyce muzycznej, m.in. "Ucieczka spod klucza" (Warszawa 1973), "Porcelanowy amorek" (Warszawa 1977), "Jak z nut" (Warszawa 1978), "Serkal i inne tizery" (Łódź 1978), "Nie taki diabeł straszny - gawędy telewizyjne" (Łódź 1979), "Tizery" (Warszawa 1982), "Scrip-tease" (Warszawa 1988), "Pamiętam jak dziś" (Warszawa 1993), "Niewczesne żarty" (Warszawa 1995).
Henryk Czyż został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1953), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1958), Nagrodą Ministra Kultury i Sztuki I stopnia (1975), Nagrodą Państwową I stopnia za całokształt działalności artystycznej (1978).
Chociaż artysta zdobył sławę przede wszystkim jako dyrygent, był obdarzony tak różnorodnymi talentami, że trudno by je było wszystkie wyliczyć. Szczególnie warto podkreślić jego rolę wobec polskiej muzyki współczesnej, której poświęcił bodaj większość swojej zawodowej aktywności. W polską muzykę współczesną miał wkład najbardziej osobisty poprzez własne komponowanie. Tworzył przez całe życie i nie było to zajęcie dodatkowe, jak dla wielu dyrygentów obdarzonych również kompozytorskim talentem. Henryk Czyż dzięki swoim dziełom - w szczególności dzięki swoim operom - ma własne miejsce w pejzażu polskiej muzyki XX wieku. Jego kompozytorskie aspiracje potwierdziło członkostwo w Związku Kompozytorów Polskich, do którego wstąpił w 1952 roku, wcześniej należąc do Koła Młodych ZKP. Brał aktywny udział w życiu związkowym będąc członkiem Zarządu Głównego oraz uczestnicząc w pracach różnych koleżeńskich komisji.
Zasłużył się polskiej muzyce współczesnej również jako dyrygent. We wdzięcznej pamięci kolegów - kompozytorów pozostanie jego działalność promocyjna. Wystarczy wspomnieć współpracę Henryka Czyża z Krzysztofem Pendereckim w latach sześćdziesiątych: światowe prawykonania "Pasji według św. Łukasza", "Dies irae" czy "Diabłów z Loudun" i wykonania innych utworów w wielu krajach. Nagranie "Pasji" pod dyrekcją Czyża zdobyło najważniejsze nagrody płytowe, rozsławiając muzykę Krzysztofa Pendereckiego na całym świecie.
Przypomnieć trzeba również niezwykłe zdolności popularyzatorskie Henryka Czyża. Pisał o muzyce współczesnej w sposób pociągający, mówił o niej w telewizyjnych programach z prawdziwym zaangażowaniem i wiarą w jej wartości. I trafiał nie tylko do zainteresowanych melomanów, ale przekonywał do niej także nieprzekonanych. Był postacią prawdziwie renesansową i polskiemu życiu muzycznemu będzie go bardzo brakowało. Szczęśliwie, stratę, jaką wraz z odejściem Henryka Czyża poniosło, złagodzą trochę jego wspaniałe nagrania, rejestracje telewizyjne i książki.
Ważniejsze kompozycje:
- "Pastereczka" na głos wysoki i fortepian (1941)
- "Tryptyk" na orkiestrę symfoniczną (1948)
- "Pożegnania", trzy pieśni na głos niski i fortepian do słów Aleksandra Puszkina (1948)
- "Etiuda" na orkiestrę symfoniczną (1948-49)
- "Wesele", kantata na tenor, chór mieszany i orkiestrę do słów Bruna Jasieńskiego (1949)
- "Divertimento B-dur" [wersja I] na orkiestrę kameralną (1949-50)
- "Concertino" na fortepian i orkiestrę (1949-62)
- "Kwartet na flet, obój, klarnet i fagot" (1950)
- "Wariacje symfoniczne na temat polski" na orkiestrę (1950-52)
- "Wariacje fortepianowe" (1951)
- "Rondo" na fortepian i małą orkiestrę symfoniczną (1952)
- "Impresje taneczne" na małą orkiestrę symfoniczną (1952)
- "Uwertura" na orkiestrę symfoniczną (1954)
- "Białowłosa", musical (1962)
- "Dwie arie buffo" na głos basowy i fortepian do słów kompozytora (1964-74)
- "Trzy pieśni żartobliwe" na głos niski i fortepian (1964)
- aria Bałandaszka na głos tenorowy z niedokończonej opery "Oni" Stanisława Ignacego Witkiewicza (1965)
- "Kynolog w rozterce", opera komiczna w 1 akcie (1965)
- "Sny muzykalne", dwie pieśni na sopran i fortepian (1966)
- "Divertimento B-dur" [wersja II] na orkiestrę kameralną (1977)
- "Divertimento" per otto (1977)
- "Etiuda Kreutzerowska nr 1 a-moll" na orkiestrę smyczkową (1979)
- "Etiuda Kreutzerowska nr 2 C-dur" na orkiestrę symfoniczną (1979)
- "Etiuda Kreutzerowska nr 8 E-dur" na orkiestrę symfoniczną (1979)
- "Etiuda jazzowa" na kwartet smyczkowy (1982)
- "Canzona di barocco" na orkiestrę smyczkową (1983)
- "Rondo" na flety i kontrabas (1992)
- "Joy of Swinging Music", suita taneczna na kwartet fletowy i kontrabas (1995)
- "Tryptyk" na głos i orkiestrę smyczkową (1999)
Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, styczeń 2003.
