W latach 1922-1923 Berlewi przebywał w Berlinie, gdzie wszedł w krąg twórców awangardy; poznał m.in. Theo van Doesburga, Vikinga Eggelinga, Laszlo Moholy-Nagy, Hansa Richtera i Miesa van der Rohe. Wraz z lewicową Novembergruppe uczestniczył w Grosse Berliner Kunstausstellung. Wziął także udział w Kongresie Postępowych Artystów w Düsseldorfie, gdzie nawiązał kontakty z polskimi artystami Stanisławem Kubickim i Jankielem Adlerem. Z okresu tego pochodzą dwubarwne linoryty, w których ludzkie sylwety definiują jednorodne płaszczyzny czerni i brązu skontrastowane z białym tłem wywodzące się z kubistycznej geometryzacji i fragmentaryzacji form (Akt kobiecy, 1922; Autoportret, 1922). W swej stylistyce kompozycje te bliskie są sztuce Fernanda Légera. Zainspirowany wykorzystaniem nietradycyjnych materiałów (gazet, szkła, piasku, drewna) w collage'ach dadaisty Kurta Schwittersa, oraz estetyką rosyjskiego konstruktywizmu i holenderskiego neoplastycyzmu, Berlewi sformułował w 1923 r. nowatorską teorię mechanofaktury. Jej podstawową zasadą było odrzucenie iluzji przestrzennej w malarstwie na rzecz zaakcentowania dwuwymiarowości płótna (Neofaktur, 1923).
Działanie zróżnicowanych jakości fakturowych w obrazie artysta zastąpił wizualnymi ekwiwalentami: zrytmizowaniem linii i płaszczyzn oraz schematycznym zestawianiem prostych form geometrycznych. Gamę barwną ograniczył radykalnie stosując jedynie czerń, biel i czerwień (Mechanofaktura - blanc-rouge-noire, 1924). Stworzył w ten sposób nową, samoistną fakturę niezależną od jakości materiałów i w pełni odpowiadającą naturze malarstwa. Dla uzyskania efektu aluzyjności posługiwał się perforowanymi szablonami. Zmechanizowanie środków wyrazu i nowy język abstrakcyjnych form miały w jego koncepcji współgrać z przyspieszonym rytmem zmieniającej się współczesności, dawać wyraz postulowanemu przez konstruktywistów zjednoczeniu sztuki ze sferą życia społecznego. W 1924 r. Berlewi ogłosił swą teorię artystyczną w broszurze p.t. "Mechano-Faktura" oraz na łamach berlińskiego czasopiśmie "Der Sturm"; urządzona w galerii Der Sturm wystawa prac artysty stanowiła egzemplifikację jego teoretycznych rozważań. W Warszawie Berlewi założył Biuro Reklama-Mechano, poprzez które propagował zasady druku funkcjonalnego (projekt reklamy czekolady Plutos, 1925). Wraz z architektem Szymonem Syrkusem wykonywał projekty kiosków reklamowych; zajmował się też scenografią.
Berlewi reprezentował najbardziej radykalny nurt polskiej awangardy lat 20. XX wieku. Był członkiem Grupy Kubistów, Konstruktywistów i Suprematystów "Blok" działającej w latach 1924-1926. W 1928 r. uczestniczył w warszawskim Salonie Modernistów. W tymże roku osiadł na stałe w Paryżu i poświęcił się sztuce portretowej odchodząc od awangardowej estetyki. Malował też w realistycznej konwencji akty dookreślając wyrazistym konturem walorowy modelunek karnacji modelek. Abstrakcyjne tła wydobywał swobodnymi uderzeniami pędzla nakładając plamy czystych barw. Statyczne upozowanie postaci nawiązywało do tradycyjnych, klasycznych konwencji ujmowania aktu. Do zasad mechanofaktury powrócił Berlewi w 1957 r. wpisując się ponownie w nurt sztuki abstrakcyjnej. Artysta uznany został za prekursora op-artu. Piony i poziomy liniowego rastra, koła i ich wycinki, prostokąty i kwadraty tworzą w jego późnych obrazach kompozycje idealnie zrównoważone (Improwizacja - liniowy raster, 1962). Berlewi zajmował się także krytyką artystyczną.
Autor: Irena Kossowska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, sierpień 2002.
