W 1929 roku po otwarciu Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu Władysław Strzemiński, Katarzyna Kobro i Henryk Stażewski wystąpili z grupy Praesens z powodu konfliktu z silnym w tej grupie środowiskiem architektów. Jeszcze w tym samym roku Strzemiński zaprosił do współpracy Juliana Przybosia, a pod jego koniec istniała już grupa artystyczna, do której w następnym roku dołączył poeta Jan Brzękowski. W tym czasie Strzemiński i Kobro mieszkali w Koluszkach, Stażewski w Warszawie, Przyboś w Cieszynie, zaś Brzękowski w Paryżu. W 1931 za oficjalną siedzibę nowego ugrupowania uznana została w Łódź, gdyż przeprowadził się tam Strzemiński wraz z Kobro.
Podkreślić należy szczególny charakter tej grupy, liczącej tylko pięciu członków, na dodatek mieszkających w różnych, odległych miejscach kraju. Artyści nie przygotowywali wspólnych wystaw, lecz swe prace pokazywali na wystawach zbiorowych w kraju i zagranicą. Wystawiali regularnie w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie, poza tym uczestniczyli w licznych pokazach sztuki awangardowej. Koncentrowali się przede wszystkim na działalności organizacyjnej oraz na publikowaniu rozpraw teoretycznych i tekstów o charakterze ideowym. Do największych osiągnięć "a.r." należy utworzenie Międzynarodowej Kolekcji Sztuki Nowoczesnej w Miejskim Muzeum Historii i Sztuki w Łodzi, stanowiącej dziś trzon zbiorów Muzeum Sztuki, oraz wydanie serii tomów Biblioteki "a.r.".
Kolekcja powstała z inicjatywy Strzemińskiego, a w jej kompletowanie byli zaangażowani w Paryżu Brzękowski i Stażewski. Udostępniona publiczności w 1931 roku, była drugą po Hanowerze kolekcją, w której zgromadzono dzieła mistrzów współczesności. Obok prac artystów polskich obejmowała twórczość przedstawicieli radykalnej awangardy europejskiej z kręgu paryskich ugrupowań "Cercle et Carré" i "Abstraction-Création", między innymi Hansa Arpa, Michela Seuphora, Thea Van Doesburga, Fernanda Legéra, Maxa Ernsta, Amédée'a Ozenfanta i Enrica Prampoliniego.
Wydawnictwa Biblioteki "a.r." oraz publikowane przez artystów komunikaty zawierające ich deklaracje ideowe, miały za zadanie prezentować historię i teorię sztuki nowoczesnej. Pierwszy w serii ukazał się tom poezji Juliana Przybosia "Z ponad" (1930), uznawany za najbardziej radykalny w ówczesnym edytorstwie przykład współpracy poety z artystą. Wydano również między innymi "Kompozycję przestrzeni. Obliczanie rytmu czasoprzestrzennego" Strzemińskiego i Kobro (1930), dwa tomy poezji Brzękowskiego i dwa Przybosia w typografii Strzemińskiego, a także "Druk funkcjonalny" Strzemińskiego (1935). Tomy poezji Brzękowskiego zawierały rysunki Hansa Arpa ("W drugiej osobie") oraz Maxa Ernsta ("Zaciśnięte dookoła ust").
Artystom z "a.r." nie udało się natomiast, mimo chęci i starań, utworzyć oficjalnego pisma grupy. Jej członkowie współpracowali jednak z innymi periodykami. Początkowo było to paryskie dwujęzyczne pismo "L'Art Contemporain - Sztuka Współczesna" poświęcone awangardzie, wydawane w Paryżu przez Brzękowskiego we współpracy z Wandą Grabowską. W kraju współpraca przebiegała przede wszystkim w porozumieniu z awangardą literacką i czasopismami "Europa" oraz "Linia".
Wewnątrz grupy wyraźnie zaznaczały się różnice obszarów poszukiwań artystycznych. Artyści tworzyli w zakresie malarstwa i rzeźby, nadal często we współpracy z architektami, interesowali się też współczesną typografią. Poeci natomiast zainteresowania swe realizowali na polu literatury, uprawiali publicystykę, poświęcali również uwagę filmowi.
Tym, co spajało ugrupowanie, była ideologiczna zgodność jego uczestników. Wszyscy popierali postulat łączenia rozmaitych sztuk w służbie społeczeństwa. Ideologiczny aspekt twórczości i potrzeba zaangażowania w życie społeczne były kolejnym wspólnym przekonaniem jednoczącym członków grupy. Wszyscy oni zajmowali się pracą dydaktyczną, redakcyjną, a także działalnością organizacyjną, uprawiali też krytykę artystyczną i teorię sztuki. Ta spójność przekonań mogła wynikać z faktu, że utworzyli grupę w momencie, gdy każdy z nich miał już skrystalizowane poglądy na sztukę, a za sobą dojrzały dorobek twórczy.
"Komunikaty 'a.r.'" poświęcone były przede wszystkim kwestiom ideologicznym. Pisane wspólnie bądź konsultowane w grupie teksty prezentowały stanowisko ugrupowania nie tylko w sprawach artystycznych, ale także społecznych i politycznych. I tak "Komunikat 'a.r.'" No 1, wydany w 1930 roku, głosił potrzebę współpracy sztuki z poezją i walki o nową sztukę we wszystkich dziedzinach twórczości artystycznej. Pojawiła się w nim także krytyka artystycznych "opóźnień" względem europejskiej czołówki awangardowej oraz towarzyszący jej postulat aktualności sztuki.
"Komunikat 'a.r.'" No 2, wydany pod koniec 1932 roku, miał formę czterostronicowej ulotki, w której pojawiły się komentarze na temat sztuki masowej i nowych możliwości perswazyjnych, jakie ona daje, stając się skutecznym sposobem oddziaływania na społeczeństwo. Poruszona została przy tej okazji także problematyka sztuki narodowej, kierowanej do szerokich rzesz odbiorców. Analizie poddawano zagadnienia formalne, dotyczące budowy obrazu, elementów czysto malarskich, jak np. kontrast, charakteryzowany w jednym z tekstów jako źródło formy. Podjęto ważny z perspektywy dociekań Strzemińskiego problem rozróżnienia sztuki czystej, o "laboratoryjnym" charakterze, tworzącej formy, od sztuki wprowadzającej owe formy do życia codziennego. Z kolei dla architektów ważne było zagadnienie standaryzacji w architekturze, meblarstwie i innych sztukach użytkowych. Obok tak szeroko rozpiętej tematyki, w tym niewielkich rozmiarów biuletynie udało się zaprezentować również projekt alfabetu "a.r." wraz z jego omówieniem, reprodukcje prac artystów, wiersze i tekst poświęcony poezji.
Z perspektywy czasu, do największych osiągnięć grupy "a.r." należy z pewnością stworzenie w działającym od 1928 roku Miejskim Muzeum Historii i Sztuki kolekcji prac najwybitniejszych artystów awangardy europejskiej. Władysław Strzemiński wykorzystał zainteresowanie sprawami sztuki rządzących wówczas miastem socjalistów i zaproponował w 1929 roku przekazanie kolekcji do muzeum w formie depozytu grupy artystycznej "a.r.". Przedsięwzięcie udało się sfinalizować dopiero w 1931 roku. Przez cały ten czas kolekcja była wzbogacana i rozwijana wskutek starań artystów. Strzemiński i Kobro gromadzili zbiory na terenie kraju, w Paryżu zajmował się tym Stażewski. Przez swoją dawną uczennicę, Wandę Chodasiewicz-Grabowską, nawiązał kontakty ze środowiskiem awangardy. Choć pierwsze próby nie przyniosły spektakularnych rezultatów, to niewątpliwym osiągnięciem było włączenie Jana Brzękowskiego do tych działań. Pozyskał on dla kolekcji prace Prampoliniego, Arpa i Ernsta. To zapoczątkowało dynamiczny proces poszerzania zbiorów, Brzękowski bowiem poprzez redakcję pisma "L'Art Contemporain - Sztuka Współczesna" miał kontakt ze środowiskami awangardy. Gdy przekazywano kolekcję do łódzkiego muzeum, liczyła ona dwadzieścia jeden prac, które prywatnie, własnym nakładem środków i sił zostały przewiezione do kraju.
Po podpisaniu umowy z muzeum w 1931 roku możliwe było sfinansowanie usług firmy transportowej, co sprawiło, że po niespełna roku kolekcja liczyła już siedemdziesiąt pięć dzieł, z czego tylko piętnaście pochodzących od polskich twórców. W 1939 roku wskutek nieprzerwanych działań artystów zbiór został poszerzony do stu jedenastu prac. Sukces przedsięwzięcia wiązał się w dużej mierze z niezwykłą pozycją Władysława Strzemińskiego w łódzkim środowisku. Ta była rezultatem nie pełnionych przez niego oficjalnych funkcji, lecz brała się z jego osobowości i charyzmy. Z nich wyrastał autorytet Strzemińskiego w sferze sztuki.
Grupa "a.r." nigdy nie została rozwiązana, jednak około 1932 roku jej działalność w sferze artystycznej i teoretycznej osłabła. W 1936 roku ukazała się ostatnia pozycja Biblioteki "a.r.".
Literatura:
• Andrzej Turowski, "Konstruktywizm polski: próba rekonstrukcji nurtu 1921-1934", Wrocław 1981
• Andrzej Turowski, "Budowniczowie świata. Z dziejów radykalnego modernizmu", Kraków 2000
• "Polskie życie artystyczne w latach 1915-1939", Wrocław 1974
Autor: Magdalena Wróblewska, listopad 2010
