Swą edukację rozpoczął w 1898 na wydziale prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie; studia prawnicze kontynuował w 1899 na Uniwersytecie Jagiellońskim. Studia artystyczne odbył w latach 1900-1906 w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem Józefa Unierzyskiego i Leona Wyczółkowskiego. W latach 1902-1905 współpracował jako rysownik-karykaturzysta z satyrycznymi czasopismami "Chochoł" i "Liberum Veto". W okresie 1903/04 przebywał wraz z Władysławem Jarockim i Kazimierzem Sichulskim na Pokuciu, gdzie utrwalał w swych obrazach obyczaje, rytuały i wizerunki Hucułów. Na przełomie 1905/06 doskonalił swój warsztat malarski w paryskiej Académie Julian w pracowni J.-P. Laurensa. Po powrocie do kraju i ukończeniu studiów osiadł we Lwowie. W 1908 wstąpił do Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka", zaś w 1912 został członkiem wiedeńskiego ugrupowania Hagenbund. W tymże roku podjął pracę pedagogiczną w Königliche Akademie für Kunst und Kunstgewerbe we Wrocławiu, gdzie nauczał malarstwa dekoracyjnego. Lata I wojny światowej spędził na froncie dokumentując działania wojenne jako żołnierz armii austriackiej. W 1919 zamieszkał w Poznaniu, gdzie pełnił funkcję dyrektora Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego. W 1921 wszedł do grona członków-założycieli poznańskiego ugrupowania Świt. W tym też roku wstąpił do paryskiego Société Nationale des Beaux-Arts. W 1925 został mianowany kierownikiem katedry malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W okresie II wojny światowej wykładał w krakowskim Instytucie Sztuk Plastycznych; w 1945 objął na nowo profesorską posadę w ASP.
Pautsch żywo uczestniczył w ruchu wystawienniczym w kraju i za granicą; swe prace prezentował m.in. w warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych (1901, 1907, 1919, 1921, 1923, 1926, 1927, 1932-1935), Salonie Aleksandra Krywulta (1902, 1905), Polskim Klubie Artystycznym (1920) i Instytucie Propagandy Sztuki (1930, 1932, 1939) oraz krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych (1904, 1907, 1909, 1910, 1926, 1928-1932, 1934-1936, 1950). Eksponował też swą twórczość we Lwowie (1908-1910, 1921, 1922, 1936-1938) i Poznaniu (1909, 1919, 1921, 1926, 1929). Indywidualne wystawy artysty odbyły się m.in. w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (1907, 1922, 1923, 1929, 1930, 1936, 1947) i Lwowie (1909, 1922, 1930), Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (1917, 1921, 1932) oraz w Poznaniu (1917, 1922, 1923, 1925, 1926). Pautsch wziął udział w wielu zagranicznych prezentacjach polskiej sztuki m.in. w Wiedniu (1908, 1912, 1915, 1918, 1928), Wenecji (1909, 1920, 1926, 1936), Monachium (1909, 1935), Rzymie (1911), Berlinie (1914, 1916, 1935), Zurichu (1916), Paryżu (1921, 1937), Pittsburgu (1925, 1928, 1930), Filadelfii (1926), Brukseli (1928, 1935), Chicago (1929), Padwie (1931) i Kolonii (1935). Zdobył szereg nagród i wyróżnień, m.in. wielki złoty medal na Powszechnej Wystawie Krajowej w 1929 i Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski w 1936.
W młodopolskim okresie swej twórczości Pautsch należał do czołowych reprezentantów nurtu folklorystycznego, zakorzenionego w kulturowej tradycji Huculszczyzny i Podhala. Artysta odtwarzał wiejskie obyczaje (Wesele huculskie, 1913) i religijne rytuały (Pogrzeb huculski, 1907; Przed katedrą św. Jura we Lwowie, 1907; Dziady na odpuście, 1907; Święto Jordanu, 1909), utrwalał bezpośrednio zaobserwowane epizody dnia codziennego (Targ huculski, ok. 1913); urzeczony barwnością ludowych strojów wykonywał studia chłopów (Prządka, 1904; Flisacy karpaccy, 1910; Studium chłopów, 1913; Stary Hucuł z fajką, 1929). Rodzajowe motywy tematyczne nasycał zintensyfikowaną ekspresją, poddawał niekiedy brutalnej deformacji. Kształty budował miękko, grubo nakładaną pastą malarską o bogatych efektach fakturowych, wprowadzał dysonansowe zestawienia nasyconych barw, kreował spłaszczoną przestrzeń obrazową. Obwiedzionym mocnym konturem i zmonumentalizowanym postaciom nadawał wyraziste gesty i ekspresyjnie przerysowane rysy fizjonomiczne. Zawarty w kompozycjach Pautscha emocjonalny ładunek sprawił, iż jego twórczość sytuowała się na pograniczu nurtów realizmu i ekspresjonizmu, wyróżniając się swą stylistyką w ramach młodopolskiej sztuki (Pod krzyżem, 1911); w warstwie symbolicznej niosła uniwersalne treści odnoszące się do wtopienia ludzkiej egzystencji w rytmy przyrody i podporządkowania ludzkiego bytu rzeczywistości transcendentnej. Narracyjne napięcie cechowało malowane przez artystę, złożone kompozycyjnie wizerunki. Rozbudowane tło, często wypełnione określającymi profesję portretowanego atrybutami, stanowiło swoisty akompaniament dla postaci modela wygodnie usadzonego w fotelu na pierwszym planie i dosadnie scharakteryzowanego (Portret Józefa Muczkowskiego, 1931; Portret Feliksa Kopery, 1937). W latach 1908-1910 Pautsch stworzył całą galerię wizerunków przedstawicieli intelektualno-artystycznej elity Lwowa (Portret Leopolda Staffa, Portret Jana Kasprowicza). Repertuar tematyczny artysty obejmował także pejzaże, sceny historyczne i baśniowe (Bohdan Chmielnicki w obozie pod Zbarażem, 1909; Władysław Warneńczyk, 1910; Smok Wawelski, 1907). W okresie modernistycznym streszczone do lapidarności znaków, syntetyczne krajobrazy wydobyte dynamicznym ruchem pędzla i impastowo kładzioną farbą, zbliżały się niekiedy do granic abstrakcji (Pejzaż przed burzą, 1905). Ekspresjonistyczny pierwiastek sztuki Pautscha nasilił się w obrazach o tematyce współczesnej (Pogrzeb poległych w Mahalla, 1916; Wywożenie transportów z Syberii, 1921), oraz w późnych portretach (Moi uczniowie, Bolszewik). W kompozycji martwych natur twórca nawiązywał do dzieł siedemnastowiecznych mistrzów holenderskich wiążąc muzealne wzory z postimpresjonistyczną tradycją (Martwa natura z bażantami, 1931; Szparagi i raki, 1933). Rozwibrowana barwami materia malarska wzbogacona impastami współgra tu ze staranną aranżacją przedmiotów ujętych niekiedy na tle pejzażu.
Autor: Irena Kossowska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, styczeń 2003
