Piotr Bolesław Matuszewski– polski fotograf, operator filmowy i teoretyk kina – zmienił sposób myślenia o roli kina. W ostatnich latach XIX wieku, gdy większość intelektualistów uważała kino za jarmarczną rozrywkę dla niezbyt wyrafinowanej publiczności, Bolesław Matuszewski zobaczył w niej coś więcej. Nie sztukę nawet, ale narzędzie historycznej rejestracji, niezrównaną formę zapisu rzeczywistości, która może zmienić sposób uprawiania historii. I właśnie historia przyznała mu rację.
Urodził się dnia 19 sierpnia 1856 roku w Pińczowie w rodzinie nauczyciela języka francuskiego, a zawód ojca okazał się kluczowy dla jego przyszłości. Znajomość języka pozwoliła młodemu Matuszewskiemu wyjechać na studia nad Loarę, a później – docierać ze swoimi pracami teoretycznymi do szerokiej i opiniotwórczej publiczności.
Droga Matuszewskiego do X muzy wiodła przez fotografię. Polski prekursor kina zainteresował się nią w latach 80. XIX wieku podczas pobytu w Paryżu. Zafascynowany sztuką zamrożonych obrazów trafił do paryskiego stowarzyszenia fotograficznego LUX, a później (od 1894 roku) był jednym z założycieli Stowarzyszenia Muzeum Francuskiej Fotografii Dokumentalnej. Fotografia stała się jego źródłem utrzymania – na Marszałkowskiej 111 w Warszawie Matuszewski wraz z młodszym bratem otworzył atelier fotograficzne Paryska Fotografia Lux Sigismond et Comp, a na przełomie XIX i XX wieku był też właścicielem paryskiego zakładu Benque.
Fotograficzna kariera Matuszewskiego zaprowadziła go aż na dwór cara Mikołaja II. Od 1896 roku był "nadwornym fotografem" rosyjskiego władcy i rejestrował ważne historyczne wydarzenia z pomocą aparatu fotograficznego oraz kinematografu. I właśnie wtedy uzyskał koronny dowód na to, iż jego wizja kina jako narzędzia badania historii jest słuszna.
Wszystko za sprawą politycznego skandalu. W 1897 roku francuski prezydent Félix François Faure przybył z wizytą do cara Mikołaja II. Matuszewski ze swym kinematografem rejestrował to wydarzenie, które wkrótce miało stać się przedmiotem dyplomatycznych kontrowersji. Oto bowiem Otto von Bismarck zarzucił francuskiemu politykowi, że podczas wizyty dopuścił się obrazy Rosji, uchybiając protokołowi i nie okazując odpowiedniego szacunku fladze wizytowanego kraju. Dyplomatyczna wojenka trwałaby pewnie dłużej, gdyby nie materiał filmowy zrealizowany przez Matuszewskiego, który dla europejskich dziennikarzy stał się koronnym dowodem "niewinności" Faure'a. Po latach film ten trafił do archiwów polskiej Filmoteki Narodowej.
Dla Matuszewskiego owe wydarzenia były potwierdzeniem jego teorii na temat społecznej roli kina. W 1998 roku ukazały się dwa fundamentalne teksty Polaka: "Nowe źródło historii" ("Une nouvelle source de l’histoire") oraz – "Ożywiona fotografia, czym jest, czym być powinna" ("La photographie animée, ce qu’elle est, ce qu’elle doit être"), w których Matuszewski postulował konieczność uczynienia z filmu podstawowego narzędzia do rejestrowania najważniejszych historycznych wydarzeń, a także zorganizowania archiwów filmowych, w których gromadzono by najważniejsze świadectwa swoich czasów.
W "Nowym źródle historii" Matuszewski pisał:
żywa fotografia ma cechy autentyczności, dokładności i precyzji jej tylko właściwe. Jest ona świadkiem naocznym par excellence, wiarygodnym i nieomylnym. Może ona kontrolować wypowiedzi ustne, a jeśli żywi świadkowie nie są zgodni w odniesieniu do jakiegoś faktu, może ich pogodzić, zamykając usta temu, którego twierdzenie nie jest zgodne z prawdą".
Dla Matuszewskiego film miał być przede wszystkim historycznym zapisem, dokumentem czasu. Podczas gdy sztuka filmowa jeszcze raczkowała, a dla intelektualistów była jedynie ciekawostką, polski artysta i myśliciel szukał dla niego nowej funkcji. Nie wierzył w artystyczny potencjał X muzy, a zamiast walorów rozrywkowych wolał dostrzegać w kinie jego funkcję edukacyjną.
Matuszewski rzucił więc wyzwanie dominującej opinii, próbując przywrócić walor naukowy ośmieszanej aparaturze Lumière'ów. Wszystkie sceny zarejestrowane przez kinematograf mają według niego naukową wartość , ponieważ mogą być użyteczne w rozmaitych archiwach, zależnie od funkcji, co jakich były przeznaczone" – pisała o nim Magdalena Mazaraki w książce "Boleslas Matuszewski. Une nouvelle source de l'histoire. La photographie animée".
Swoje idee przekuwał w czyn. W firmie Lux Sigsimond et Corp zatrudnił operatorów, którzy na jego zlecenie realizowali filmy dokumentalne o ludowych obyczajach i regionalnych tradycjach. Sam nakręcił kilkanaście filmów o życiu europejskich władców, a ze swoją kamerą rejestrował także operacje chirurgiczne w szpitalach Warszawy, Paryża (w tym te przeprowadzane przez słynnego chirurga Eugène’a Doyena) i Petersburga. Młodzi adepci medycyny mogli dzięki nim uczyć się nowych metod leczenia i operowania.
W 2012 roku powstał film dokumentalny "Bolesław Matuszewski. Nieznany pionier kinematografii" wyreżyserowany przez Jerzego Bezkowskiego, a zrealizowany w Polsce, Francji i Rosji
Przypisy:
-
B. Matuszewski, Nowe źródła Historii, przeł. B. Michałek. [w:] "Europejskie manifesty kina. Od Matuszewskiego do Dogmy", wstęp, wybór i oprac. A. Gwóźdź, Warszawa, Wiedza Powszechna 2002, s.36.
- Magdalena Mazaraki, "Boleslas Matuszewski. Une nouvelle source de l'histoire. La photographie animée", Paris 2006, s 11-46. Cyt. za T. Lubelski, "Historia kina polskiego 1895-2014", Kraków, Universitas, s. 29.
Źródła:
- Z. Czeczot-Gawrak, "Bolesław Matuszewski i jego pionierska myśl filmowa". Warszawa, Redakcja Wydawnictw Filmowych Zjednoczenia Rozpowszechniania Filmów, 1980.
- Z. Czeczot Gawrak, "Bolesław Matuszewski – filozof i twórca dokumentu", "Film na Świecie" nr. 307-308, s. 10–18, lipiec sierpień 1984.
- A. Gwóźdź [wstęp, wybór i opracowanie], "Europejskie manifesty kina. Od Matuszewskiego do Dogmy", Warszawa, Wiedza Powszechna 2002.
- W. Jewsiewicki, "Polska kinematografia w okresie filmu niemego, 1895-1929/30", Warszawa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1966.
- T. Lubelski, "Historia kina polskiego 1895-2014", Kraków, Universitas
- M. Mazaraki, "Boleslas Matuszewski. Une nouvelle source de l'histoire. La photographie animée", Paris 2006