Antoni Libera - Życie i twórczość | Artysta

Prozaik, eseista, tłumacz, reżyser teatralny. Urodził się 19 kwietnia 1949 w Warszawie, jest synem historyka literatury polskiej Zdzisława Libery.

Zdjęcie nagłówka

Antoni Libera, tłumacz, reżyser, poeta, prozaik, Warszawa, 5 maja 2007, fot. Włodzimierz Wasyluk

Szerokość zdjęcia

mały obrazek (760 px)

Podpis obrazka

Antoni Libera, fot. Włodzimierz Wasyluk

Tryb paralaksy

Off

Text positon

Center

Ustaw cały banner jako link

Off

Znawca twórczości Samuela Becketta, przez samego pisarza nazywany jego ambasadorem w Europie Wschodniej. Przetłumaczył wszystkie sztuki teatralne Becketta, jak również sporą część twórczości z innych dziedzin (powieści, eseje, wiersze), większość tłumaczeń opatrując we wstępy. Wiele z tych przekładów, zwłaszcza krótszych, miało premierę na łamach miesięcznika "Dialog", z którym Antoni Libera systematycznie współpracuje. Można powiedzieć, że po roku 1980 angażował się w przygotowanie praktycznie każdego wydania pism irlandzkiego noblisty. Wysoką wartość tych prac edytorskich zapewniał nie tylko świetny warsztat Libery, ale także jego osobiste kontakty i korespondencja z Beckettem.

Ponadto spod jego ręki wyszły przekłady Szekspirowskiego "Makbeta", "Salome" Oscara Wilde'a, tragedii Sofoklesa, poezji Hölderlina. Tłumaczył także libretta operowe, m.in. "Czarną maskę" i "Króla Ubu" Krzysztofa Pendereckiego. Należy do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, do PEN Clubu oraz do Samuel Beckett Society.

Reżyserował liczne sztuki Becketta, w Polsce i za granicą. Ma w dorobku około trzydziestu inscenizacji, w których występowali tak wybitni aktorzy, jak Maja Komorowska, Zbigniew Zamachowski, Adam Ferency czy Zbigniew Zapasiewicz, Tadeusz Łomnicki. Sam Libera jest autorem jednoaktówki "Eastern Promises", napisanej na zamówienie Royal Court Theatre w Londynie. W polskiej wersji nosi ona tytuł "Czy Europa musi zginąć?".

Ukończył studia na Uniwersytecie Warszawskim, zaś stopień doktorski przyznała mu Polska Akademia Nauk. W latach 1988-1993 należał do redakcji drukowanego w Londynie czasopisma "Puls", a w okresie 1996-2001 był kierownikiem literackim Teatru Dramatycznego w Warszawie.

Jest laureatem Nagrody Specjalnej Stowarzyszenia Tłumaczy Polskich, a także Nagrody Funduszu Literatury przy Ministerstwie Kultury i Sztuki za przekład dzieł dramatycznych Becketta (obie w 1989). W roku 2005 otrzymał Nagrodę "Literatury na Świecie" za tłumaczenie prozy Becketta "Molloy i cztery nowele". W tym samym roku uhonorowano go Nagrodą Duszpasterstwa Środowisk Twórczych Archidiecezji Poznańskiej za całokształt twórczości (laudacja...). Wreszcie w październiku 2010 roku Antoni Libera został odznaczony Srebrnym Medalem Zasłużony Kulturze Gloria Artis.

Osobno wypadałoby wyliczyć honory, jakie spłynęły na niego za sprawą jego jedynej dotychczas książki fabularnej. Otrzymała ona główną nagrodę w konkursie na powieść Wydawnictwa "Znak" (w jury zasiadali Jan Błoński, Olga Tokarczuk, Paweł Huelle, Jerzy Jarzębski i Czesław Apiecionek), a także nominację do Nagrody Literackiej Nike oraz Nagrodę im. Andrzeja Kijowskiego. Mowa tu oczywiście o "Madame", przetłumaczonej na kilkanaście języków i obecnej w finale IMPAC Dublin Literary Award w roku 2002.

Prócz nagród, "Madame" zdobyła wielką sympatię czytelników (łącznie wydrukowano ponad 90 tys. egzemplarzy) oraz pozytywne opinie recenzentów. Symptomatyczny jest tytuł omówienia autorstwa Wojciecha Kaliszewskiego: "Nareszcie powieść". Krytyk docenia uaktywnienie starych, dobrych wzorców gatunkowych:

Libera przywrócił powieściowemu bohaterowi wolność, pozwolił mu być, otworzył przed nim przyszłość, wyzwolił z labiryntu, w którym współcześni nieszczęśnicy zwykle błąkają się bezsilnie, pozwolił wreszcie bohaterowi-narratorowi panować nad tokiem powieści, prowadzić ją od początku do końca, pozwolił ją opowiedzieć po ludzku, zgodnie z rytmem upływającego czasu.

W inny sposób wyjątkowość "Madame" określał Przemysław Czapliński. W jego opinii powieść nawiązuje do nostalgicznego nurtu polskiej prozy, jednocześnie będąc jego zaprzeczeniem, "narracyjną prezentacją sposobów wychodzenia z nostalgii".

"Madame" opowiada zasadniczo o miłości nad wiek inteligentnego ucznia do nauczycielki francuskiego. Wszystko dzieje się w przaśnych realiach Polski Ludowej. Mogłoby się wydawać, że pomysł jest nieco schematyczny, a w każdym razie grozi osunięciem się w banał. Nic takiego jednak się nie dzieje, a to za sprawą uczestniczących w tej historii postaci. Ona - to elegancka, wyniosła kobieta, na której życie położyła się cieniem skomplikowana historia rodziny. On jest inteligentny, obdarzony wielką kulturą literacką, momentami wręcz przerafinowany, obdarzony licznymi talentami, w tym muzycznym i aktorskim. Akcja powieści nie tylko wydobywa na jaw te wszystkie przymioty, ale też opowiada o ich dalszym kształtowaniu, zwieńczonym postanowieniem, by zostać pisarzem. Sam autor tak oto wypowiada się o formie powieści:

"Madame" bynajmniej nie jest próbą powrotu do przeszłości, wskrzeszaniem starych wzorów, kultywowaniem stylu, co poszedł do lamusa. Jest to bowiem p a r o d i a. Parodia 'Bildungsroman', powieści pikarejskiej i autobiografii. Zrozumiał to bardzo dobrze profesor Michał Głowiński, pisząc mi w liście: 'ta świadoma siebie, założona z góry tradycjonalność jest swoistą postacią nowatorstwa.

Antoni Libera - portrety [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Pozostałe książki Antoniego Libery zaliczają się do eseistyki. "Błogosławieństwo Becketta" stanowi zbiór nadzwyczaj różnorodny - od tekstów o "kolegach po piórze" (to tytuł jednej z części książki) do wspomnień z Żoliborza, pastiszu prozy Jerzego Pilcha, fragmentów poetyckich i przedruku jednoaktówki "Czy Europa musi zginąć?". Dariusz Nowacki uważa jednak, iż ta niespójność tematyki jest jedynie pozorna:

W istocie bowiem najnowsza książka Libery jest spójną i jednorodną opowieścią o upodobaniach autora, o jego guście. Pisarz odsłania tutaj swoje sympatie i antypatie (zarówno literackie, jak i polityczne), mówi o tym, co lubi, i czego szczerze nie znosi.

Interesujący melanż gatunków literackich stanowi natomiast następna pozycja. "Godot i jego cień" to swoista krzyżówka autobiografii z esejem.Podstawowym zadaniem książki jest opowiedzenie, jak kształtowało się osobiste zainteresowanie postacią i twórczością autora "Czekając na Godota", począwszy od... obejrzenia tego spektaklu w wieku ośmiu lat. Do wyrażenia, dlaczego pisarzowi bliski się stał akurat Beckett, potrzebna jest jednak także relacja o innym teatrze absurdu - tym mianowicie, jaki stanowił realny socjalizm. Pesymistyczna, nihilistyczna miejscami twórczość irlandzkiego dramaturga staje się dla Libery paradoksalnym potwierdzeniem jego tożsamości kulturowej:

Jeśli Beckett wyraża stan ducha Europy Zachodniej, a ja, nie mając o tym zielonego pojęcia (nie uprzedzony przecież, nie 'poinstruowany'), odnalazłem w nim jednak kogoś szczególnie bliskiego: głos m n i e wyrażający, czy nie znaczy to więc, że mimo degradacji, do której doprowadził sowiecki totalitaryzm, moja tożsamość jest nadal tożsamością zachodnią?

Zapewne między innymi z tego względu Bronisław Wildstein uznał książkę "Godot i jego cień" za przezwyciężenie Beckettowskiego pesymizmu.

W roku 2010 książka znalazła się w finale Literackiej Nagrody Europy Środkowej "Angelus", była też nominowana do Nagrody Literackiej im. Józefa Mackiewicza. Ponadto została nominowana do szwajcarskiej Nagrody Literackiej im. Jana Michalskiego. Jest to pierwsza polska książka, która znalazła się w finale tej Nagrody.

Antoni Libera wydaje się być wzorcowym przedstawicielem rzadkiego u nas ostatnio gatunku pisarza-intelektualisty. Główną uwagę poświęca on wprawdzie swojemu koronnemu tematowi - analizom, przekładom i inscenizacjom dzieł Becketta - lecz także jego własne teksty literackie cechuje urok "rzeczy dobrze zrobionej" i wielka błyskotliwość.

Można to bez wątpienia powiedzieć o, złożonym z trzech opowiadań, tomie "Niech się panu darzy" (2013). Oszczędne, nastrojowe nowele tworzą spójny, pełen melancholii tryptyk o ludzkich losach. W jednym z nich tłem jest znowu Żoliborz, miejsce tak dla Libery ważne, będące jednym z głównych bohaterów jego prozatorskiej twórczości.

Już sam tytuł zbioru i tytuł pierwszej noweli – "Niech się panu darzy" – ma w sobie coś solennego, klasycznego, coś porządnego i prostolinijnego, a zarazem jest w tym jakiś dystans, blaga, ciepły humor i ironia. Trudno nie cenić tej cechy pisarstwa Libery.

W 2015 roku ukazał się filozoficzny dialog między Liberą a duchownym Januszem Pydą, skupiony przede wszystkim znów wokół awangardowych i agnostycznych wątków w twórczości irlandzkiego mistrza, "Jesteście na Ziemi, na to rady nie ma! Dialogi o teatrze Samuela Becketta".

Jądrem dialogów jest jednak interpretacja. Siły są nierówne, ale obaj rozmówcy to szanują i dzielą się rolami. Pyda raczej podsuwa tematy, zadaje pytania, prosi o rozwikłanie piekielnie złożonych dramatów Becketta, a Libera rozbiera je, objaśnia kluczowy sens ledwie zauważalnych niekiedy elementów; prezentuje prawdziwie bliskie czytanie, bardzo tradycyjne, oparte na wieloletnim, zażyłym i pełnym szacunku obcowaniu z interpretowanym dziełem. Ciemne, misternie skonstruowane utwory odsłaniają potężne, ale klarowne sensy, nie tracąc przy tym głębi. Dzieło Becketta okazuje się – jak w poprzednich esejach Libery, choćby we wstępie do "Dramatów" czy w posłowiu do "Pism prozą" – awangardowe, a zarazem klasyczne, zanurzone w kulturze europejskiej, od filozofii greckiej i teologii chrześcijańskiej poprzez koncepty myślowe i literackie "Boskiej Komedii", filozofię Giambattisty Vico po twórczość pisarzy ledwie o pokolenie starszych: Prousta i Joyce’a.

19 maja 2018 Antoni Libera otrzymał nagrodę im. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego, która przyznawana jest twórcom kultury z okazji Kongresu Polska Wielki Projekt.

W 2023 przepisał na współczesność, sparafrazował pierwszy polski dramat, "Odprawę posłów greckich".

Autor: Paweł Kozioł, maj 2011, aktualizacja: NMR, wrzesień 2018.

Twórczość

Proza:

"Madame", "Znak", Kraków 1998.
"Niech się panu darzy i inne nowele", Więź, Kraków 2013.

Dramat:

"Czy Europa musi zginąć?", "Dialog" 9/1990.

Eseistyka:

"Błogosławieństwo Becketta i inne wyznania literackie, Sic!", Warszawa 2004.
"Godot i jego cień", "Znak", Kraków 2009.
"Jesteście na Ziemi, na to rady nie ma! Dialogi o dramatach Samuela Becketta" (wraz z Januszem Pydą), Dominikańskie Studium Filozofii i Teologii, 2015.

Wywiady:

"Nowe książki", 1/1999.
"Magazyn Literacki" 3/2001.
"Relacje" 1/2002 nr 1, 19 grudnia 2001.

Przekłady:

Samuel Beckett, "Pisma prozą", "Czytelnik", Warszawa 1982 (dołączony esej o prozie Becketta).
Samuel Beckett, "Czekając na Godota", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985 (także opracowanie i posłowie).
Samuel Beckett, "Dzieła dramatyczne", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1988.
Samuel Beckett, "Dramaty", Ossolineum, Wrocław 1995.
Samuel Beckett, "Wierność przegranej. Eseje", "Znak", Kraków 1999 (wybór, przekład, posłowie).
Samuel Beckett, "Dramaty", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2002 (seria: Kanon na Koniec Wieku).
Samuel Beckett, "Molloy i cztery nowele", "Znak", Kraków 2004 (także wstęp i opracowanie).
William Shakespeare, "Makbet", Noir sur Blanc, Warszawa 2002 (przedmowa: Sławomir Mrożek).
Oscar Wilde, "Dwie sceny miłosne. Salome i Tragedia florencka", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2003 (także wstęp).
Fryderyk Hölderlin, "Co się ostaje, ustanawiają poeci. Wiersze wybrane", "Znak", Kraków 2003 (także wstęp).
Sofokles, "Król Edyp", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2012.

Inscenizacje teatralne sztuk Samuela Becketta:

"Tamtym razem", "Nie ja", Teatr Nowy, Poznań 1980.
"Komedia", "Ostatnia taśma", Teatr Studio, Warszawa 1985.
"Nie ja", "Kroki", "Kołysanka", Teatr Studio, Warszawa 1985.
"Katastrofa", "Końcówka", Teatr Studio, Warszawa 1986.
"Ostatnia taśma", "Katastrofa", Haymarket Theatre, Leicester / Riverside Studios, Londyn 1989/1990.
"Końcówka", The Gate Theatre, Dublin 1991/1999; Lincoln Center, Nowy Jork 1996; Melbourne Festival, 1997; Teatr Dramatyczny, Warszawa 1997; Barbican Center, Londyn 1999.
"Czekając na Godota", Teatr Mały, Warszawa 1991; Teatr Dramatyczny, Warszawa 1996; Teatr im. Mickiewicza, Częstochowa 1998; Teatr Narodowy, Warszawa 2006.
"Szczęśliwe dni", Teatr Dramatyczny, Warszawa 1995, 2008.
"Fragment dramatyczny", "Ostatnia taśma", Teatr im. Mickiewicza, Częstochowa 2000.
"Ostatnia taśma", Victory Garden Theatre, Chicago 2003.
"Zapasiewicz gra Becketta (Katastrofa, Impromptu 'Ohio', Ostatnia taśma)", Teatr Powszechny, Warszawa 2004.
"Urodził się i to go zgubiło (Fragment dramatyczny II, Kroki, Partia solowa)", Teatr im. Słowackiego, Kraków 2006.
"Końcówka", "Szczęśliwe dni", Teatr Polski, Warszawa 2011.

Omówienia:

Przemysław Czapliński, "Madame i melancholik", "Gazeta Wyborcza" z dn. 15.09.1998
Jan Gondowicz, "Dialogi listów w butelkach" [w:] "Pan tu nie stał", Wydawnictwo Nisza, Warszawa 2011.
Paweł Huelle, "KPP i duch Racine'a", "Tygodnik Powszechny" 39/1998, z dn. 27.09.1998
Wojciech Kaliszewski, "Nareszcie powieść", "Więź" 2/1999.
Jacek Łukasiewicz, "Mowa na uroczystość wręczenia Antoniemu Liberze Nagrody im. Andrzeja Kijowskiego za powieść Madame", "Kwartalnik Artystyczny" 1 (25)/2000.
Krzysztof Mazowski, "Zamiast recenzji 'Madame' ", "Relacje" 1/2002, 19 grudnia 2001.
Andrzej Newski, "Błogosławiony Libera", "Lampa" 07/2005.
Piotr Szarota, "Piękna Madame i ceglasty robotnik", "Zeszyty Literackie" 4/1999.
Kazimiera Szczuka, "Forma i chłopiec", "Res Publica nowa", 1-2/1999.
Bronisław Wildstein, "Libera, czyli Beckett jako katharsis", "Rzeczpospolita", 4/04/2009.
Maja Wolny, "Królowa śniegu", "Polityka" 12 (2237)/2000 (o zagranicznej recepcji powieści).
Wanda Zwinogrodzka, "Na ziemi Ulro", "Teatr" 10/2009.