Antonii Fertner, ot. Laski Diffusion / East News Aktor, reżyser. Wielki polski komik. Urodził się 23 maja 1874 roku w Częstochowie, zmarł 16 kwietnia 1959 roku w Krakowie.
Studiował w Warszawie, w Wyższej Szkole Handlowej im. Leopolda Kronenberga. Studiów nie ukończył, rozpoczął bowiem naukę w Klasie Dykcji i Deklamacji działającej wówczas przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym. Jego nauczycielem był między innymi Wincenty Rapacki-ojciec. Swoje pierwsze doświadczenia aktorskie zdobywał na prowincji, grał w Lublinie, Puławach, Miechowie, Słomnikach i Proszowicach. Powrócił do Warszawy w 1894 roku, jednak nie do teatru. Przez pół roku pracował jako urzędnik Izby Obrachunkowej, kontynuując równocześnie naukę aktorstwa.
Szkołę ukończył w 1895 roku i Michał Wołowski, zasłużony dyrektor łódzkich teatrów, zaangażował go na okres letni do ogródkowego teatrzyku Wodewil, w którym występowała jego trupa. Fertner pozostał wierny Wołowskiemu przez cztery następne sezony, występując w prowadzonym przez niego teatrze do 1899 roku. Ostatnie dwa lata dziewiętnastego wieku upłynęły Fertnerowi na podróżach, zaangażowała go bowiem do swojego zespołu słynna wówczas gwiazda operetki Adolfina Zimajer. Przemierzył z jej zespołem sporą część Rosji.
W Warszawie zadebiutował 30 maja 1901 roku rolną Jojnego w Małce Szwarcenkopf według Gabrieli Zapolskiej w zespole Teatru Ludowego prowadzonego przez reżysera i autora dramatycznego Mariana Gawalewicza. Wkrótce awansował w zawodowej hierarchii - od 1902 roku był aktorem zespołu Operetki i Farsy słynnego Teatru Nowości.
Wystąpił w pierwszym polskim filmie fabularnym - Antoś pierwszy raz w Warszawie. Był więc Fertner pionierem polskiej kinematografii. W 1915 roku opuścił Warszawę i wyjechał do Rosji. Spędził w niej czas do końca pierwszej wojny światowej, występując w Kijowie, Petersburgu, Moskwie oraz Homlu. Był także intensywnie wykorzystywany przez rosyjskich filmowców.
Po powrocie do Polski w 1918 roku rozpoczął się warszawski okres jego kariery, trwający aż do wybuchu powstania warszawskiego. Antoni Fertner występował w Teatrze Polskim i Małym, także na scenie Teatru Narodowego i w rozrywkowym Teatrze Letnim. Tu w 1922 roku zagrał postać Mumuche'a w farsie Pan naczelnik to ja! Monceya, w tym samym czasie odniósł wielki sukces postacią Mrozika w Weselu Fonsia Ryszarda Ruszkowskiego. W 1925 roku został nawet dyrektorem Teatru Letniego. Przez jeden sezon wraz z Mieczysławą Ćwiklińską prowadził Teatr Ćwiklińskiej i Fertnera, choć w rzeczywistości teatrem tym rządzili dyrektorzy Qui Pro Quo Jerzy Boczkowski i Seweryn Majde. Teatr istniał tylko jeden sezon - 1926/1927. Po jego bankructwie Fertner znów znalazł się w zespole Teatru Letniego i był jego członkiem do 1933 roku. Z krótką roczną przerwą w 1928 roku, kiedy to należał do zespołu Reduty Juliusza Osterwy, a więc teatru pozostającego na antypodach artystycznych zainteresowań popularnego komika. Ostatnie lata przed wybuchem wojny zaznaczył swoją obecnością w różnych teatrach. Pozbawiony stałego angażu grał w komediowych i farsowych przedstawieniach na scenach Warszawy. Były wśród nich i Teatr Narodowy, Teatr Polski, Mały, a także Wielka Rewia.
W czasie okupacji, wbrew zakazowi wydanemu przez działający w podziemiu ZASP (a był honorowym członkiem tej organizacji od 1925 roku), występował intensywnie na scenach tak zwanych jawnych teatrów, działających pod niemiecką egidą: Niebieskiego Motyla, Nowości i Złotego Ula, wiosną 1944 roku przemianowanego na Wodewil. Na tej właśnie scenie powtórzył swój sukces w farsie Monceya Pan naczelnik to ja!, przerobionej wówczas na komedię muzyczną. Osoba Antoniego Fertnera i wyreżyserowane przez niego przedstawienie Wesela Fonsia symbolicznie zamykają dzieje warszawskich jawnych teatrów. Premiera odbyła się bowiem 30 lipca 1944 roku. Za intensywne występowanie na jawnych scenach po zakończeniu drugiej wojny światowej spotkała Fertnera kara organizacyjna. Komisja ZASP badająca zachowanie polskich artystów teatru w czasie okupacji zakazała mu występowania do 1951 roku na scenach warszawskich. Nie dane mu już było na nie wrócić.
Po wojnie związany był na krótko z łódzkim teatrem Gong, reżyserował też w 1947 roku w teatrze lubelskim (między innymi farsę Fauchois Ostrożnie! Świeżo malowane - wielki kasowy przebój przedwojennych teatrów), a od 1947 aż do końca kariery zawodowej występował w Krakowie: w Starym Teatrze oraz Teatrze im. Słowackiego. Jego najwybitniejsza rola z tego okresu to zagrany w 1947 roku w Teatrze im. Słowackiego Argan w Chorym z urojenia. Ostatnia rolą w jego dorobku był Profesor Orliński w Maturzystach Zdzisława Skowrońskiego z 1955 roku. Za wybitne osiągnięcia artystyczne otrzymał w 1954 roku Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, zaś Nagrodę Państwową - za działalność w dziesięcioleciu 1945-1955.
Antoni Fertner uważany jest często za następcę Alojzego Żółkowskiego-syna, choć ich komizm trudno porównywać. Vis comica Fertnera tkwiła już w samej jego postaci. Niski, okrągły, o twarzy dziecka z przyczepionym szerokim uśmiechem, zdawał się być uosobieniem pogody, dobroduszności i zadowolenia ze świata. Pod tą przyjazną maską skrywał właściwą naturę tworzonych przez siebie postaci: ludzi chytrych, przebiegłych, umiejących sobie radzić w każdej życiowej sytuacji. Leon Schiller mówił o nim "absolut humoru, demon komizmu, wszelki pedantyzm rozbrajający".
Był największym polskim aktorem farsowym, umiejącym podnieść ten gatunek teatralny do rzędu sztuki wysokiej. "Kto go nie widział w farsie - ten nie ma wyobrażenia, co to jest farsa" - pisał o jego aktorstwie Adam Grzymała-Siedlecki. Niezwykła precyzja i szybkość podawania dialogu, bezbłędne opanowanie korpulentnej sylwetki, wyrazista mimika - to wszystko sprawiło, że był ulubieńcem warszawskiej publiczności. Miał w swoim dorobku blisko pięćset ról, głównie w farsach de Flersa i de Caillaveta, Feydeau, Brondona. Z polskich postaci komicznych zagrał jedynie Papkina w Zemście. Jego żywiołem była raczej farsa francuska, a o jego aktorstwie mówiono, że jakością i smakiem przerasta grę artystów francuskich.
Antoni Fertner był także znanym aktorem filmowym. W czasie pobytu w Rosji tworzył postać Antoszy występując w blisko trzydziestu filmowych niemych burleskach reżyserowanych przez Edwarda Puchalskiego (Antosza zgubił gorset, Antosza tyje, Antosza łysieje, Antosza u wróżki, etc.). Był postacią tak popularną, że nazywano go wręcz "rosyjskim Maksem Linderem". W 1911 roku był nawet współwłaścicielem i producentem wytwórni filmowej. Kinową popularność przyniósł mu film dźwiękowy. Udział w komediach zapewnił mu tytuł "najzabawniejszego i najbardziej eleganckiego staruszka polskiego ekranu".
Oprócz aktorstwa pasjonował go także cyklizm. Jako wiceprezes Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów był wpółorganizatorem pierwszego w polskich dziejach rowerowego rajdu, w trakcie którego objechano całe Królestwo Polskie. Jego staraniem na Dynasach zbudowano pierwszy tor do jazdy na bicyklach. Fertnerowi przypisuje się także wymyślenie nazwy podwarszawskiej miejscowości letniskowej Radość.
Pozostawił po sobie tom wspomnień Podróże komiczne, wydany w Krakowie, w niecały rok po śmierci artysty - w 1960 roku. W 1987 roku Tadeusz Pawłowicz i Zbigniew Wawer nakręcili o Antonim Fertnerze dokumentalny film Demon komizmu.
Wybrana filmografia:
- 1908 - Antoś po raz pierwszy w Warszawie (Antoś);
- 1911 - Antek Klawisz, bohater Powiśla;
- 1911 - Dzień kwiatka (Antoś);
- 1911 - Skandal na ulicy Szopena;
- 1913 - Antek kombinator;
- 1923 - Niewolnica miłości;
- 1925 - Rywale (Tosio);
- 1933 - Romeo i Julcia (Onufry Koziegłowicz);
- 1935 - Jaśnie pan szofer (prezes Pudłowicz);
- 1935 - Antek policmajster (gubernator);
- 1936 - Ada! To nie wypada! (Dziewanowski, ojciec Ady);
- 1936 - Będzie lepiej (Ruczyński, stryj Wandy);
- 1936 - Dwa dni w raju (nowobogacki szef firmy Boczek);
- 1936 - Bolek i Lolek (mister Brown);
- 1936 - Papa się żeni (baron);
- 1936 - Mały marynarz (Kostrzewa);
- 1936 - Fredek uszczęśliwia świat (kupiec);
- 1937 - Ułan księcia Józefa (generał de Vieuxyemps);
- 1937 - Pan redaktor szaleje (Szkot);
- 1937 - Książątko (Piwko, dyrektor dancingu);
- 1938 - Zapomniana melodia (ojciec Helenki);
- 1938 - Robert i Bertrand (Ippel, ojciec Ireny);
- 1938 - Gehenna (konsyliarz);
- 1939 - Włóczęgi (prywatny detektyw Trompka).
Bibliografia:
- Antoni Fertner, Podróże komiczne [oprac.: Jerzy Bober], Kraków 1960;
- Słownik biograficzny teatru polskiego, T. 1, Warszawa 1973;
- Maria Bojarska, Mieczysława Ćwiklińska, Warszawa 1988;
- Witold Filler, Melpomena i piwo, Warszawa 1960;
- Adam Grzymała-Siedecki, Świat aktorski moich czasów, Warszawa 1957;
- Jubileusz 60 lat pracy artystycznej Antoniego Fertnera, Kraków 1954 [program teatralny];
- Jerzy Koller, Gawędy teatralne, Poznań 1962;
- Jan Lorentowicz, 20 lat teatru, Warszawa 1929-1935;
- Antoni Słonimski, Gwałt na Melpomenie, Warszawa 1959.
Autor: Tomasz Mościcki, listopad 2010
