Maksym Gorki mawiał, że "pisać dla dzieci trzeba tak samo jak dla dorosłych tylko lepiej", co przełożone na język praktyki systemu, który Gorki legitymizował, nie brzmi najlepiej: z ideologicznego założenia czasów komunizmu sztuka dla dziecka miała nie tyle pomagać w wychowaniu młodych pokoleń, ile w ich indoktrynacji. Szczęśliwie, twórcy polscy - uzbrojeni w pedagogiczno-artystyczną tradycję Janusza Korczaka - potrafili się oprzeć socrealistycznym wymogom i politycznym naciskom. Polska sztuka dla dziecka - w tym także sztuka filmowa - stała się wizytówką polskiej kultury. Fabularne filmy Marii Kaniewskiej, Stanisława Jędryki, Anny Sokołowskiej czy Krzysztofa Gradowskiego, nie mówiąc już o dziełach Janusza Nasfetera, poruszających problemy dzieci, ale adresowanych raczej do widzów dorosłych, cenione były na całym świecie za umiejętność dotarcia do młodego widza, pobudzanie wyobraźni, psychologiczną prawdę i unikanie natrętnej dydaktyki. Jeśli dodać do tego dziesiątki filmów animowanych wraz z ulubionymi bohaterami seriali - Bolkiem i Lolkiem, pieskiem Reksiem, Misiem Uszatkiem czy kotem Filemonem, okaże się, że nurt polskiej sztuki dziecięcej - zwłaszcza filmowej - był nie tylko obfity, ale i wartościowy - z punktu widzenia zarówno pedagogiki, jak i wychowania estetycznego.
Wraz ze zmianami ustrojowymi 1989 roku, które pociągnęły za sobą między innymi znaczne ograniczenie mecenatu państwowego, ta dziedzina sztuki weszła w stadium kryzysu. Wobec zalewu produkcji telewizyjnej z zachodu - taniej i atrakcyjnej, często mimo światowej popularności w Polsce wcześniej nieznanej, a także pokoleniowej zmiany warty - rodzima sztuka dla dziecka straciła dawne możliwości rozwoju. Nie na długo: coraz mocniej dało się słyszeć głos dochodzący z Poznania, gdzie od 1984 roku działa Centrum Sztuki Dziecka, gromadzące dorobek odbywających się tam Biennale Sztuki dla Dziecka. W Poznaniu mieszka także Andrzej Maleszka - twórca najbardziej obecnie oryginalnych filmów, adresowanych do młodego widza.
Andrzej Maleszka urodził się w Poznaniu 3 marca 1955 roku. Ukończył polonistykę na Uniwersytecie Adama Mickiewicza, działał w teatrze studenckim Nurt. Nic wtedy nie wskazywało na to, że zajmie się sztuką dla dzieci, że będzie tworzyć magiczne widowiska - na poły baśniowe, a jednak wyjaśniające dzieciom otaczającą je rzeczywistość, posługując się przy tym potocznym - jak sam mówi: domowym - językiem. "Jest to język stereotypowy, pełen banałów, nader rzadko służący porozumieniu - zauważył w jednym z wywiadów (Stefan Drajewski, "Magiczny poznaniak", Polska Głos Wielkopolski, 8.01.2009). - Dzieci znakomicie ten bełkot odbierają, naśladują i parodiują. Uważam, iż w teatrze i filmie trzeba ten język odkłamać, wykpić a nade wszystko szukać porozumienia ponad nim".
Pierwszą próbą znalezienia kontaktu z młodym odbiorcą - bez porozumiewania się z dorosłymi ponad głowami dzieci - była telewizyjna Ballada o Kasi i drzewie (1984). Potem przyszły głośne, wystawiane do dziś Wielkoludy, Burza w Teatrze Gogo, Mechaniczna Magdalena, Maszyna zmian i Mama-Nic. Część z nich doczekała się swoich wariantów telewizyjnych. O Maleszce stało się głośno. Już 1988 roku został wyróżniony Nagrodą im. Stanisława Wyspiańskiego, przyznawaną młodym twórcom o oryginalnym dorobku.
Na czym polega oryginalność Maleszki? Po latach twórca, konsekwentnie podążający obraną drogą, tak opisywał swoje artystyczne dokonania:
"Moje filmy to baśnie i mówią o tym, co jest wspólne" - wyjaśniał Jakubowi Sosze w wywiadzie dla miesięcznika "Kino" (4/2008) - "o tęsknotach , szczególnie o tęsknotach dzieci, o głębokiej potrzebie cudownych zdarzeń, która jest naturalną potrzebą każdego dziecka (i wielu ludzi dojrzałych). Ta cudowność nie oznacza oderwania od realnego świata, a raczej próbę uzupełnienia niekompletnego obrazu, jaki dają nasze zmysły. Robię też filmy o relacji między małym człowiekiem i wielkim światem. O tym, że w starciu z wielkim, anonimowym zagrożeniem nie jesteśmy bez szans. Dlatego w naturalny sposób odnajduję porozumienie z widownią w różnych krajach. Myślę też, że kiedy jesteśmy dziećmi, odczuwamy świat podobnie, niezależnie od miejsca, w jakim wyrastamy. Łączę codzienne, realne zdarzenia z cudownością, bo tak odczuwają świat dzieci. Ale przede wszystkim są to filmy. Muszą mieć to, co stanowi o energii filmu - silne emocje i wyrazistych bohaterów. I zaskoczenie, które każe nam czekać w napięciu na następną scenę. Tym, co najbardziej lubię w tym gatunku kina, jest gra między oczekiwanym a zaskoczeniem. Dziecko pragnie, aby historia miała coś, co zna, bo to daje poczucie bezpieczeństwa - a jednocześnie chce być nieustannie zaskakiwane. To jest ciągłe rozbijanie lustra, w jakim odbija się świat i sklejanie go na nowo."
Swoje artystyczne założenia Maleszka przełożył na 30 filmów. W większości są to utwory krótkie, kilkunastominutowe, tworzące zamkniętą całość - przystosowane do percepcji dziecka. Zamknięta konstrukcja pozwala stworzyć kompletny obraz świata, po którym poruszają się prowadzeni pewna ręką dziecięcy aktorzy. Umiejętność pracy z dzieckiem to podstawa - Maleszka potrafi wydobyć ze swoich wykonawców autentyczne emocje i dojrzałe reakcje. Zapewne dlatego, że traktuje ich z całą powagą, czyniąc współuczestnikami procesu tworzenia. Kiedyś prowadził dziecięcy teatr, teraz sam wybiera swoich aktorów - odwiedza szkoły, przygląda się potencjalnym wykonawców. Świadomie unika castingów, uważając, że eliminują autentyczne aktorskie osobowości, mieszkające z dala od wielkich miast. Mając dobrany zespół aktorski, dokonuje zmian w scenariuszu, dostosowując go do indywidualnych cech wybranych dzieci, prowadzi też ćwiczenia aktorskie, mające wydobyć ich kreatywność. Niektórzy z jego małych artystów połykają bakcyla, decydują się na profesjonalną karierę aktorską. Tak było w przypadku Katarzyny Bujakiewicz, która zaczynała artystyczną przygodę z Maleszką jako sześciolatka, by przez siedem lat grać regularnie w jego filmach i programach i powrócić na jego plan jako zawodowa aktorka.
Zdarza się, że Andrzeja Maleszkę nazywa się Piotrusiem Panem. Jest w tym określeniu wyraźna nuta sympatii, ale reżyser go nie lubi. Zapewne dlatego, że bohater J.M. Barriego wyraża niespełnioną tęsknotę pozostania dzieckiem na zawsze. On sam nie lubi dorosłych, którzy udają dzieci. Woli być traktowany jako świadomy różnych zakamarków przewodnik dzieci po świecie - bez rozgraniczania na świat dziecięcy i dorosły. Przewodnik światły i wyrozumiały, potrafiący zainspirować swoich widzów do coraz bardziej dojrzałych poczynań.
Andrzej Maleszka czuje, że jest w Polsce twórcą osobnym, niemal ostatnim Mohikaninem, broniącym młodych odbiorców przed zalewem medialnej papki, przetworzonej i sformatowanej przez wielkie koncerny. Ale wie też, że jest twórcą potrzebnym, czego wyrazem stała się nagroda Emmy, otrzymana w 2007 roku za serial Magiczne drzewo.
"Motyw główny cyklu to historia Cudownego Drzewa, z którego zrobiono setki zwykłych przedmiotów - tak twórca opisuje nagrodzony serial we wspomnianym wywiadzie. - Każdy z nich zachował cząstkę magicznej siły i trafił do rąk zwykłych ludzi. To jest mityczna idea rozproszonej mocy. Filmy przenika wiara, że coś cudownego stanie się z częścią życia każdego z nas."
Telewizyjny Oscar - taka jest bowiem ranga tej nagrody - to zwieńczenie artystycznej drogi, zamknięcie pewnego rozdziału. A także początek nowego okresu twórczości: Andrzej Maleszka kończy realizację pełnometrażowego filmu o Magicznym Drzewie. Co stoi za tą zmianą medium - to będzie pierwsze dzieło Maleszki, rozpowszechniane w kinach?
"Nie lubię mówić o filmie w kontekście jakichś zadań. Ufam, że najważniejsze jest otwieranie wyobraźni. Ludzie, którzy umieją sobie wyobrazić, co czuje inny człowiek, to najczęściej dobrzy ludzie. Dlatego jeśli kino ma jakieś zadanie, to jest nim otwieranie wyobraźni" - odpowiada reżyser.
Nagrody:
- 1988 - Nagroda im. Wyspiańskiego za osiągnięcia w upowszechnianiu kultury teatralnej, a także za twórczość teatralną dla dzieci i młodzieży;
- 1992 - Nagroda Prezesa Komitetu ds. Radia i Telewizji za programy dla dzieci i młodzieży;
- 1998 - Srebrny Słoń za twórczość dla dzieci na 3. Festiwalu Filmów Dziecięcych i Młodzieżowych w Warszawie;
- 2004 - Platynowe Koziołki - nagroda specjalna za całokształt twórczości filmowej dla dzieci i młodzieży na 22. Międzynarodowym Festiwalu Filmów Młodego Widza "Ale Kino!" w Poznaniu;
- 2008 - Nagroda Artystyczna Miasta Poznania.
Dokonania teatralne:
- 1986 - Wielkoludy (autor i reżyser, Teatr Nowy w Poznaniu). Nagrody: Wyróżnienie specjalne za przedstawienie dla dzieci na 26. Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu 1987, Nagroda Wielkopolskiego Funduszu Literatury w dziedzinie dramatu 1988;
- 1988 - Burza w Teatrze Gogo (autor i reżyser, Teatr Nowy w Poznaniu);
- 1990 - Maszyna zmian (autor i reżyser, Teatr Nowy w Poznaniu);
- 1991 - Mama-Nic (autor i reżyser, Teatr Nowy w Poznaniu);
- 1999 - Jasiek (autor i reżyser, scena impresaryjna). Nagroda wrocławskiego ośrodka TVP i nagroda dziennikarzy na Wrocławskich Spotkaniach Teatrów Jednego Aktora i Małych Form Teatralnych WROSTJA, 1999.
Filmografia (jako reżyser i scenarzysta):
- 1984 - Ballada o Kasi i drzewie (telewizyjny);
- 1986 - Wielkoludy (telewizyjny);
- 1989 - Mechaniczna Magdalena (telewizyjny);
- 1990 - Ofelia na wakacjach (telewizyjny). Grand Prix na Festiwalu Polskich Fabularnych dla Dzieci i Młodzieży w Poznaniu, 1992;
- 1991 - Wieża Babel (telewizyjny);
- 1993 - Jacek (serial telewizyjny). Nagrody: Srebrny Medal na Festiwalu Telewizyjnym w Nowym Jorku, 1994; Marcinek - wyróżnienie jury dziecięcego KFF dla Dzieci w Poznaniu, 1994; nagroda jury na Międzynarodowym Festiwalu Filmów dla Dzieci w Chicago (odcinek Dłonie), 1994; Poznańskie Koziołki w kategorii filmów aktorskich na KFF dla Dzieci w Poznaniu (odcinek Wyścig), 1994;
- 1993 - Jakub (telewizyjny). Nagroda jury dziecięcego na Międzynarodowym Festiwalu Filmów dla Dzieci w Chicago, 1994;
- 1993-95 - Kociak (telewizyjny). Nagroda na Festiwalu Filmów dla Dzieci w Poznaniu, 1996;
- 1994 - Mama Nic (serial telewizyjny);
- 1995 - Maszyna zmian (serial telewizyjny);
- 1996 - Maszyna zmian - Nowe przygody (serial telewizyjny). Nagrody: Nagroda za scenariusz na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Telewizyjnych "Złota Praga", 1997; Srebrne Koziołki - nagroda Krajowego Jury Dorosłych 15. Międzynarodowego Festiwalu Filów dla Dzieci w Poznaniu, 1997; Złoty Medal na Festiwalu Telewizyjnym w Nowym Jorku (odcinek TeleJulia), 1997; nominacja do International Emmy 1997; Marcin - nagroda Krajowego Jury Dziecięcego 15. Międzynarodowego Festiwalu Filmów dla Dzieci w Poznaniu, 1997; Nagroda Główna na Festiwalu Prix Jeunesse w Monachium 1998;
- 1998 - Polowanie (telewizyjny);
- 1998 - Sto minut wakacji (telewizyjny). Srebrne Koziołki na Festiwalu Filmów Dla Dzieci "Ale kino!" w Poznaniu, 2000;
- 1999 - Sto minut wakacji (serial telewizyjny);
- 2000 - Koniec świata u Nowaków (telewizyjny);
- 2003-06 - Magiczne drzewo (serial telewizyjny). Nagrody: International Emmy Award 2007; Grand Prix w konkursie filmów dla dzieci 7-11 lat (odcinek Drewniany pies), nagroda jury dziecięcego oraz nagroda publiczności na Festiwalu Filmów Telewizyjnych Prix Jeunesse International w Monachium 2004, nagroda jury dziecięcego na Międzynarodowym Festiwalu Filmów dla Dzieci w Montevideo, 2004; Nagroda Rockie w kategorii programy dla dzieci na World Televisoion Festival w Banff, 2005; Grand Prix na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym Prix Danube w Bratysławie, 2005; Brązowy Faraon oraz nagroda jury dziecięcego na Międzynarodowym Festiwalu Filmów dla Dzieci w Kairze, 2005; Nagroda Główna oraz nagroda jury dziecięcego na Festiwalu Filmów Telewizyjnych Prix Jeunesse International (odcinek Berło) w Monachium 2006; Grand Prix na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Dziecięcych w Schwinge (odcinek Bracia), 2006; Grand Prix Międzynarodowego Festiwalu Filmów i Programów Telewizyjnych "Złota Szkatułka" w Płowdiw, 2006; Nagroda Główna na Międzynarodowym Festiwalu Filmów dla Dzieci i Młodzieży w Chemnitz, 2006; Srebrny Hugo w kategorii filmów telewizyjnych na Międzynarodowym Festiwalu Filmów dla Dzieci w Chicago (odcinek Połykacze książek), 2007; Nagroda na Festiwalu Prix Jeunesse International w Monachium, 2008;
- 2008 - Das Morhus-Geheimnis (tylko scenariusz);
- 2009 - Magiczne drzewo (film kinowy).
Autor: Konrad J. Zarębski, czerwiec 2009.
