Studia artystyczne odbył w latach 1906-1908 w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Kazimierza Stabrowskiego. W okresie tym był związany z socjalistycznym studenckim ruchem rewolucyjnym. Dzięki finansowemu wparciu gminy żydowskiej kontynuował naukę w latach 1909-1912 w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w pracowniach Teodora Axentowicza i Józefa Pankiewicza. Wraz z Mojżeszem Kislingiem należał do grona tych studentów o żydowskim rodowodzie, którzy odrzucili propagowaną przez Samuela Hirszenberga, Ephraima Mojżesza Liliena i Wilhelma Wachtela syjonistyczną ideologię oraz zaniechali kwestie żydowskiej ikonografii i autonomii kultury Idysz, poddając się przemożnemu wpływowi Pankiewicza zafascynowanego bez reszty francuskim postimpresjonizmem i kolekcją dawnych mistrzów w Luwrze; podobnie jak Kisling, Mondzain opowiedział się za kulturową asymilacją. W okresie krakowskich studiów artysta przyjaźnił się także z Wacławem Zawadowskim i Janem Hrynkowskim.
Swe prace eksponował po raz pierwszy w 1908 w warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych oraz w 1909 w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych. W TZSP wystawiał także w okresie 1911-1912. W latach 1909 i 1911 odbył podróże do Paryża; w 1912 zamieszkał tam na stałe i uzupełnił studia w pracowni André Deraina. Utrzymywał bliskie kontakty z intelektualną elitą i artystyczną awangardą Paryża, Guillaume'em Apollinaire'em, André Salmonem, Othonem Frieszem, André Dunoyer de Segonzakiem, Maksem Jacobem, Mauricem Vlaminckiem i Pablem Picassem. W 1913 malował w Bretanii, w następnym roku poszukiwał artystycznych motywów w Hiszpanii. W czasie I wojny światowej służył w Legii Cudzoziemskiej; tematyka wojenno-patriotyczna znalazła odzwierciedlenie w jego twórczości. W 1923 otrzymał francuskie obywatelstwo.
Uczestniczył w paryskich Salonach: Niezależnych (1911, 1914, 1921, 1923), Jesiennym (1913, 1919, 1921, 1924, 1936) i Tuileries (1923, 1924). Swe prace prezentował także w paryskich galeriach: Paul Guillaume (1922), Druet (1923, 1931), Barbazanges (1926), Jacques Callot (1927), Barrero (1928, 1931), Allard (1934), Galerie de l'Elysée (1937, 1950) i Jean de Ruaz (1946). Indywidualne pokazy jego malarstwa odbyły się w Fine Arts Club w Chicago (1920), oraz w Galerie Hodebert (1926) i Salon des Tuileries (1931) w Paryżu. Brał udział w wystawach sztuki polskiej w paryskich galeriach Barbazanges (1920) i Bonaparte (1929). Eksponował też swe prace w dziale polskim w Carnegie Institute w Pittsburgu (1923) i na Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Nowym Jorku (1933), a także w nowojorskim College Art Association (1933), Galerie d'Alsace-Lorraine (1943) w Oranie i Galerie de Minaret w Algierze (1948). Odbył szereg podróży po Europie; w 1923 utrwalał na swych płótnach widoki Włoch. Od 1925 często odwiedzał Algierię, gdzie przeżył okres II wojny światowej; jako jeden z organizatorów Domu Polskiego w Algierze roztaczał opiekę nad polskimi uchodźcami. W Algierze spędził też okres 1950-1963. Do Paryża powrócił w 1965 roku. Pośmiertną prezentację twórczości artysty zorganizowano w Musée des Beaux-Arts w Besançon (1978) i Musée Granet w Aix-en-Provence (1983).
Wczesna twórczość Mondzaina pozostawała pod wpływem polskich symbolistów wrażliwych na ekspresyjne możliwości estetyki czerni i bieli, poszukujących nowych środków wyrazu w zakresie rysunku węglem. W portretach z lat 1909-1911 artysta przyswoił sobie znamienne dla prac Karola Tichego i Olgi Boznańskiej sfumato wyzyskujące bogatą gamę szarości, zacierające kontury i rysy postaci, ewokujące nastrój tajemniczości (Portret mężczyzny, 1909-1911). W innych pracach z tego samego okresu określał formę giętką czarną linią przywodzącą na myśl wizerunki rysowane przez Stanisława Wyspiańskiego, Jana Rembowskiego, Leopolda Gottlieba i Jana Wojnarskiego (Portret dziewczyny, 1909-1911; Portret Ossipa Zadkina, 1910). Akcentowanie walorów linii pozostanie stałą cechą stylistyki Mondzaina.
Po osiedleniu się w Paryżu artysta uległ fascynacji sztuką Cézanne'a; powstałe na południu Francji pejzaże, martwe natury i portrety ujawniają wpływ mistrza z Aix przejawiający się w lekkiej geometryzacji kształtów i modelowaniu płaszczyzn ukośnym duktem pędzla bądź ołówkowego kreskowania (Autoportret, 1914). Twórca harmonijne zespolił oddziaływanie nowoczesnej sztuki francuskiej z tradycją polskiego modernizmu opisując postaci i przedmioty miękkim konturem oraz zachowując wyrazisty modelunek walorowy (Vanitas, 1914). Relacja mistrz-uczeń połączyła Mondzaina także z Derainem. Artysta czerpał inspiracje z kubistycznej fazy malarstwa Deraina; tworzył kompozycje o zgeometryzowanych, addytywnie zestawianych formach utrzymane w wąskiej tonacji barw (Rzeka, 1913; Miasteczko, 1914). Pokrewieństwo z tzw. okresem "gotyckim" w twórczości Deraina widoczne jest szczególnie mocno w symbolicznych kompozycjach figuralnych Mondziana z lat 1914-1918 (Samotność. Mnich, 1918). Uwysmuklony kanon proporcji, wręcz mizerabilistyczne wychudzenie postaci, ascetyczna, mroczna gama barw zdominowana przez czerń i błękit zderzony z karminem niosą wyraz wanitatywnej metaforyce (Głód, ok. 1915). Mistyczny wymiar zyskują kompozycje religijne (Święty Franciszek przed Chrystusem Ukrzyżowanym, 1914; Święty Franciszek, 1914-1918); obrazy takie jak Duch zła (ok. 1924) dają świadectwo religijnemu synkretyzmowi przejawiającemu się w akcie adoracji Boga wcielonego jednocześnie w postaci Mojżesza, Chrystusa, Buddy i Allacha. Alegoryzacja znaczeń współgra z prymitywizującą stylistyką w scenach oddających hołd poległym w czasie wojny francuskim żołnierzom (Pro Patria. Marianna z doniczką przy trumnie żołnierza, 1916, 1920). Powstały w 1917 cykl gwaszy Kaprysy diaboliczne poprzez swą ekspresjonistyczną poetykę i erotyczną wymowę zbliża się do ekspresyjnego nurtu École de Paris.
W latach 1920-ych i 1930-ych Mondzain malował wielofiguralne, alegoryczne sceny i portrety przestylizowane na wzór malarstwa włoskiego quattrocenta (Powitanie nieznajomego, ok. 1932). Wewnętrzna komplikacja strukturalna tych obrazów odzwierciedla ewokowane w nich złożone, nawarstwiające się metaforycznie sensy (Gość nieznany, ok. 1925). Wydobytą wyrazistym modelunkiem światłocieniowym bryłę dookreśla tu giętki kontur, plastyczność form współgra z linearyzmem. Z czasem Mondzain zdecydowanie rozjaśnił paletę; wykonywał realistyczne, zachowujące linearną stylizację portrety, malował świetliste pejzaże Algierii świadczące o głębokiej asymilacji lekcji Cézanne'a. Urzeczony synkretycznym charakterem arabskiej kultury opierał swe dekoracyjne kompozycje na arabskich motywach. Sztuka dawnych mistrzów - podobnie jak dla Kislinga i innych tradycjonalistów z lat 1920-ych i 1930-ych - pozostała dla niego stałym punktem odniesienia, zarówno w zakresie wielofiguralnej kompozycji i rysunkowego warsztatu jak skłonności do alegoryki i narracji o literackim rodowodzie (Przebudzenie młodości. Toaleta panny młodej, 1938).
Autor: Irena Kossowska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, listopad 2004