Początki
Urodził się w muzycznej rodzinie: ojciec był kompozytorem (zajmował się muzyką taneczną i teatralną), siostra - pianistką i pedagożką. Naukę gry na fortepianie rozpoczął na prywatnych lekcjach u Olgi Stolfowej, jednej z najlepszych nauczycielek w Krakowie. Później uczył się w Szkole Muzycznej im. Władysława Żeleńskiego, pod kierunkiem swojej dawnej pedagożki. Dodatkowo uczęszczał na lekcje kompozycji do księdza Bernardina Rizziego.
W latach 1932-34 studiował muzykologię na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie u Zdzisława Jachimeckiego. W latach 1934-39 kontynuował studia w Konserwatorium Warszawskim w klasie fortepianu Zbigniewa Drzewieckiego i kompozycję u Kazimierza Sikorskiego. W latach 1940-41 uczył się gry na organach u Bronisława Rutkowskiego. W 1937 zdobył VIII nagrodę na III Międzynarodowym Konkursie Pianistycznym im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Od tego czasu koncertował w wielu krajach Europy, Ameryce Południowej i Japonii.
Pianista
Po raz pierwszy dawał koncerty we wczesnym dzieciństwie, między innymi ze swoją z siostrą Haliną Ekier, grywał utwory na fortepian na cztery ręce. W 1937 roku został laureatem Konkursu Chopinowskiego i odbył pierwsze tournée artystyczne po Polsce. Brał udział w koncertach urządzanych przez Organizację Ruchu Muzycznego, upowszechniającą muzykę na prowincji.
Decyzja o udziale w Konkursie, właściwie zapadła w sposób zupełnie przypadkowy. Była to jakaś audycja w grudniu 1936 roku – opowiadał w Polskim Radiu Jan Ekier – w klasie profesora Drzewieckiego (...) pamiętam jak schodzimy z kręconych schodów warszawskiego konserwatorium z Drzewieckim i Lefeldem i ten drugi powiedział: ''Zbynio, a może wyślemy pana Jana na Konkurs Chopinowski?''. I Drzewiecki zapytał się: ''Janek, chciałbyś wziąć udział w Konkursie?'', odpowiadziałem, że bardzo chętnie – przypominam, że było to w grudniu, a już w marcu był konkurs. Z młodzieńczą fantazją zacząłem wybierać najtrudniejsze pozycje (...) Dostałem nagrodę publiczności (...) przeznaczyłem ją na uszycie u dobrego krawca, takiego który szył aktorom, ładnego fraka.
W czasie okupacji niemieckiej, występował w tajnych koncertach i brał udział z zakonspirowanych imprezach patriotycznych, dodajmy - zagrożonych przez Niemców najwyższymi sankcjami, włącznie z rozstrzelaniem.
Jako pianista koncertował we wszystkich filharmoniach krajowych, odbył kilka wojaży artystycznych po państwach europejskich, Ameryce Południowej i Japonii. Kilkakrotnie brał udział jako solista podczas tournées zagranicznych Orkiestry Filharmonii Narodowej w Warszawie. Wsławił się świetnymi interpretacjami obu koncertów fortepianowych i utworów solowych Chopina, IV Symfonii koncertującej na fortepian z orkiestrą Karola Szymanowskiego, III Koncertu C-dur Prokofiewa i Koncertów Bacha. Jego grę znamionują: nienaganna technika, logika narracji muzycznej, poczucie rozwoju formy, świetna pedalizacja, przemyślana artykulacja, ekspresja wynikająca z treści utworu.
Pedagog
Działalność pedagogiczną rozpoczął już w 1933 roku ucząc solfeżu (nauka czytania nut głosem) w Szkole Muzycznej im. Władysława Żeleńskiego w Krakowie. Po wojnie poświecił się kształceniu pianistów: w latach 1946-47 uczył w Państwowej Średniej Szkole Muzycznej w Lublinie, w latach 1947-48 w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Sopocie, pełniąc tam funkcję rektora. W 1953 został profesorem Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie, gdzie w latach 1964-72 i od 1974 do 2000 był kierownikiem I Katedry Fortepianu. Prowadził mistrzowskie kursy interpretacji w Niemczech, Francji, Włoszech, Holandii, Brazylii, Japonii i Chinach. Wielokrotnie zasiadał w jury międzynarodowych konkursów pianistycznych w wielu krajach, w tym również Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie (1985, 1990, 1995 jako przewodniczący, 2000 i 2005 członek honorowy).
To na polu pedagogiki fortepianowej i w związanych z nią dziedzinach odnotował Ekier najcenniejsze osiągnięcia. Przez lata cieszył się opinią największego autorytetu pedagogicznego w zakresie gry fortepianowej w Polsce. Dowodem uznania jego pozycji było wielokrotne powoływanie go na przewodniczącego jury najbardziej prestiżowej imprezy pianistycznej - Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina. Sam był jego laureatem, zdobywając w 1937 roku VIII nagrodę. Wśród jego wychowanków są też laureaci Konkursu z Piotrem Palecznym. Oprócz stałej pracy dydaktycznej w polskich szkołach muzycznych, od 1953 roku w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Warszawie, prowadził wielokrotnie kursy mistrzowskie dla pianistów w Europie, Ameryce, Japonii i w Chinach.
Edytor
Jan Ekier rozpoczął działalność edytorską pracą w Polskim Wydawnictwie Muzycznym. Najpierw pracował w zespole redakcyjnym ''Biblioteki Pedagogicznej'', w której ukazywaly się najpopularniejsze pozycje światowej literatury fortepianowej z przeznaczeniem do użytku w szkołach. W 1959 został redaktorem naczelnym pomnikowania "Wydania Narodowego Dzieł Fryderyka Chopina", które ma być najbardziej autorytatywną edycją wszystkich utworów wielkiego kompozytora. ''Mamy dług wobec Chopina. Jego muzyka pozwalała nam przetrwać najgorsze chwile, a w okresach nadziei rozsławia kulturę polską w świecie. Jesteśmy to winni twórcy, by przedstawić jego dzieło w zamierzonej przez niego postaci" – tak profesor przekonywał ponad 55 lat temu do rozpoczęcia prac nad Wydaniem Narodowym.
Gdy zaczynaliśmy pracę nad Wydaniem Narodowym, Jerzy Waldorff żartował złośliwie, że zajmie nam to 450 lat – mówił profesor Ekier w rozmowie z Anną Skulską przeprowadzoną w 2010 roku – na szczęście uporaliśmy się z zadaniem dużo szybciej. Dodam, że bardzo pomógł nam rozwój technologii. Dzięki internetowi możemy dziś na przykład obejrzeć znakomitą reprodukcję pierwodruku na drugim końcu świata.
Tematyce chopinowskiej poświęcił szereg swoich publikacji. W opracowaniach krytyczno-wykonawczych Jana Ekiera ukazały się drukiem dzieła Bacha (Inwencje, Suity francuskie, Suity angielskie, Koncert włoski, Fantazja chromatyczna) oraz kilkanaście zeszytów zawierających utwory fortepianowe kompozytorów polskich i obcych.
Nagrody
Jan Ekier jest laureatem wielu nagród. W 1950 otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia za przygotowanie polskiej ekipy do IV Konkursu Chopinowskiego, w 1964 i 1974 - Nagrodę I stopnia Ministra Kultury i Sztuki, w 1952 został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, w 1955 Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski i Medalem X-lecia, w 1960 orderem Sztandaru Pracy II klasy. W 1995 Akademia Muzyczna w Warszawie nadała mu tytuł doktora honoris causa.
W 2004 otrzymał specjalną Nagrodę Ministra Kultury Rzeczypospolitej Polskiej, przyznaną - po raz pierwszy - "w uznaniu wybitnych zasług dla zachowania i popularyzacji dziedzictwa Fryderyka Chopina, w szczególności za pomnikową edycję Wydania Narodowego Dzieł Wszystkich Fryderyka Chopina, przywracającą kulturze Europy sztukę wielkiego polskiego kompozytora w kształcie najbliższym jej historycznemu pierwowzorowi". W 2013 roku profesor Ekier otrzymał wiele wyróżnień, między innymi honorową statuetkę Koryfeusza Muzyki Polskiej oraz Złotego Fryderyka za całokształt osiągnięć artystycznych. W roczincę jego setnych urodzin prezydent Bronisław Komorowski odznaczył go Orderem Orła Białego.
Stulecie
W 2013 roku obchodziliśmy setne urodziny profesora Jana Ekiera. W dniu jego urodzin w Muzeum Chopina odbył się maraton chopinowski. W ciągu ponad sześciogodzinnego koncertu kilkunastu artystów wykona mazurki, polonezy, walce, pieśni i nokturny Chopina. Wśród wykonawców znaleźli się Yuko Kawai, Łukasz Krupiński, Paweł Wakarecy, Marek Bracha, Joanna Ławrynowicz (niektórzy z wykonawców są uczniami Ekiera).
W sierpniu 2013 roku ukazała się pierwsza biografia Jana Ekiera, napisała ją Aneta Teichman. Autorka przeprowadziła wiele rozmów z profesorem Ekierem i jego uczniami. Publikację uzupełniają liczne aneksy, zawierające wykaz nagrań Jana Ekiera, wykaz jego koncertów, a także spis kompozycji oraz artykułów i prac naukowych, materiałów filmowych i audycji radiowych z udziałem bohatera książki.
Zmarł w Warszawie 15 sierpnia 2014 roku.
Ważniejsze kompozycje:
- Dwa preludia na fortepian (1932)
- Humoreska na fortepian (1933)
- Straszak, balet dziecięcy (1933)
- Śmierć Fauna, obrazek sceniczny (1933)
- Dwa mazurki na fortepian (1933)
- Kołysanka na fortepian (1933)
- Tempo dnia, balet (1934)
- Toccata na fortepian (1935)
- Mazurek na fortepian (1935)
- Suita góralska (wersja I) na orkiestrę kameralną (1935)
- Krakowiak na fortepian (1936)
- Suita góralska (wersja II) na orkiestrę symfoniczną (1937)
- Wariacje i fuga na kwartet smyczkowy (1937)
- Szturmówka na głos i fortepian (1942)
- Na nowe drogi - Uderzenie na głos i fortepian (1943)
- Janka na głos i fortepian (1943)
- Psalm wielkanocny na alt i fortepian (1944)
- Dwadzieści kolęd na fortepian (1947)
- Kolorowe melodie [wersja I] na fortepian (1949)
- Koncert fortepianowy (1949)
- Kolorowe melodie [wersja II], suita na chór mieszany i małą orkiestrę symfoniczną (1951)
- Muzyka do filmu animowanego Dwie Dorotki (1956)
Wybrana bibliografia:
- ''Moje najgłębsze wzruszenie muzyczne'', w: ''Muzyka'' 1936, z. 1/6.
- ''Czym jest dla mnie Chopin?'', w: ''Ruch Muzyczny'' 1949 nr 5/6.
- ''W dwóchsetną rocznicę śmierci Jana Sebastiana Bacha'', w: ''Muzyka''1950 nr 2.
- ''Le probleme d'authenticité de six oeuvres de Chopin'', w: ''The Book of the First International Musicological Congress devoted to the works of. F. Chopin: 16-22.02.1960''.
- ''O Wydaniu Narodowym Dzieł Fryderyka Chopina'', w: ''Polska'' 1964 nr 10.
- ''Chopin jako pedagog'', w: Zeszyty Naukowe PWSM w Warszawie 1966 nr 1.
- Fryderyk Chopin, ''Ballady - Komentarze źródłowe''. Opracował Jan Ekier, Kraków 1970.
- Jan Ekier odpowiada na pytania Ruchu Muzycznego, w: ''Ruch Muzyczny'' 1972 nr 17.
- ''Grać Chopina'', "Kultura" 1980 nr 8 i nr 9.
- ''Ostateczny tekst czy ostateczne teksty Chopina? Zagadnienie wariantów'', w: ''Rocznik Chopinowski'' 1988 nr 20.
- ''Frederick Chopin: how did he play?'', w: ''Chopin Studies''1994 nr 4.
- ''The reconstruction of the works of Chopin'', w: ''Chopin's work. His inspirations and creative process in the light of the sources'', 2003.
- ''Słowo wstępne'', w: Ewa Sławińska-Dahlig, ''Adolphe Gutmann. Ulubiony uczeń Chopina'', Warszawa 2013.
Źródła: Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, Polskie Radio
Autor: Małgorzata Kosińska, Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, marzec 2002; aktualizacja: wrzesień 2008.