Syn pisarza Tadeusza Bocheńskiego. Jest członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Mieszka w Warszawie, na Ursynowie.
Od 1949 do 1950 studiował w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie. Od 1947 do 1949 był redaktorem pism "Trybuna Wolności" i "Pokolenie". Następnie współpracował z "Nową Kulturą", "Przeglądem Kulturalnym", "Życiem Warszawy".
W latach 1947–1948 należał do Polskiej Partii Robotniczej, a od 1948 do 1966 do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Wgeście protestu po usunięciu z PZPR Leszka Kołakowskiego, wraz z kilkunastoma innymi pisarzami, m.in. z Pawłem Beylinem, Marianem Brandysem, Tadeuszem Konwickim, Igorem Newerlym, Sewerynem Pollakiem, Julianem Stryjkowskim, Wiktorem Woroszylskim wystąpił z partii. Od 1970 do 1974 przebywał na stypendiach literackich we Włoszech oraz RFN.
W 1950 wstąpił do Związku Literatów Polskich (od 1980 do 1983 zasiadał w zarządzie głównym ZLP), a w 1955 do Polskiego PEN-Clubu. W latach 1981–1990 był przewodniczącym jego komisji rewizyjnej, od 1995 do 1997 wiceprezesem, a od 1997 do 1999 prezesem.
W 1977 był współzałożycielem, a następnie redaktorem naczelnym kwartalnika "Zapis", wydawanego poza cenzurą (do 1981). Należał do Towarzystwa Kursów Naukowych (1978-1981). Od 1981 do 1982 był internowany. Od 1988 do 1990 był członkiem Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie.
Debiutował zbiorem opowiadań "Fiołki przynoszą nieszczęście" w 1949 roku. W 1952 wydał nowele "Zgodnie z prawem".
"Myślę, że dwuznaczność tego tytułu oddaje sprzeczność tkwiącą w samym autorze. On jednocześnie chce się upomnieć o prawa i zapewnić, że są przestrzegane. [...] Ta książka wyniknęła z takiego podwójnego myślenia, jakby też z dwoistości woli. Z jednej strony miało to być afirmowanie komunizmu jako sprawiedliwego, a z drugiej strony żądanie, żeby właśnie takim był. Więc tak widać nie jest."
["Byłem zahipnotyzowany" w: Jacek Trznadel "Hańba domowa", Warszawa 1996]
W tej samej rozmowie z Jackiem Trznadlem swój zbiór opowiadań "Zgodnie z prawem" nazwał bez ogródek "najhaniebniejszym przypadkiem samozakłamania w twórczości", czego "pisarzowi robić nie wolno". W następnych latach dał się poznać przede wszystkim jako autor książek niefabularnych, bo też z usposobienia Bocheński jest eseistą, autorem prozy o charakterze dyskursywnym.
Pierwszą książką Bocheńskiego, która zdobyła sobie większy rozgłos, jest relacja z podróży do Afryki "Pożegnanie z panną Syngilu albo Słoń a sprawa polska" (1960), jednak najwyżej zostały ocenione dwie eseistyczne powieści mające za bohaterów wybitne postaci antycznego Rzymu – Juliusza Cezara i Owidiusza. "Boski Juliusz. Zapiski antykwariusza" (1961) to zbeletryzowany esej-portret, w którym Bocheński zajmuje się dramatem władzy i etycznymi dylematami historii w odniesieniu do czasów sobie współczesnych. Z kolei "Nazo poeta" (1969) to powieść oparta na motywach życia największego liryka starożytnego Rzymu, przy czym Bocheńskiego interesuje tu głównie sprawa wygnania Owidiusza i niełaski poety u cesarza.
Obydwa utwory są – do pewnego stopnia – powieściami politycznymi, w których autor ukazuje proces degenerowania się władzy i stopniowego rozkładu społeczeństwa sterroryzowanego przez nią. Aluzjom politycznym (Cezar - kult jednostki; Owidiusz - konflikt artysty z władzą) towarzyszy perspektywa historiozoficzna; obie książki, zwłaszcza "Boski Juliusz", były szeroko komentowane, a Jacek Bocheński zyskał sławę mistrza subtelnej, niezwykle finezyjnej polemiki ze światem polityki i władzy.
W latach 70. pisarz – obok kilku innych wybitnych artystów – stanął na czele rodzącej się podówczas opozycji demokratycznej. Brał czynny udział w akcjach protestacyjnych środowisk twórczych, będąc m.in. współzałożycielem i redaktorem "Zapisu" – najważniejszego czasopisma ukazującego się w Polsce (od 1977) poza cenzurą. Działalność opozycyjna pociągnęła za sobą zakaz druku oraz próbę wyeliminowania pisarza z oficjalnego życia artystycznego.
Zabezpieczenie finansowe znalazł jako – piszący pod pseudonimem Adam Hosper –autor piosenek. W tym kilku przebojów, z najsłynniejszym: "Rudym rydzem", śpiewanym z Niebiesko-Czarnymi przez Helenę Majdaniec. Poza tekstami piosenek pisarz ma w dorobku także komiks.
"W stanie wojennym ktoś z Wydawnictwa Sport i Turystyka chciał mi prawdopodobnie pomóc finansowo, za c o dziękuję, i zwrócono się do mnie z propozycją opracowania mitów greckich w postaci komiksów dla dzieci. To mnie nawet zafrapowało nie tylko ze względów zarobkowych. Jednak nie udało się znależć plastyka, który by coś wiedział o starożytności i potrafił nadać temu jakąś oryginalną formę rysunkową, bo interesowała mnie współpraca tylko z kimś takim. W efekcie opublikowałem jeden komiks anonimowo, plastycznie zawstydzający, i pod własnym nazwiskiem jedno ilustrowane opowiadanie 'Atalanta', raczej niepodobne do komiksu. Na tym się skończyło."
["Po przejściu dwóch huraganów", rozmowa z Jackiem Bocheńskim w: Krzysztof Masłoń, "Miłość nie jest nam dana", Warszawa 2005]
Również w latach 80. Jacek Bocheński był czołową postacią niezależnej, jawnie antykomunistycznej kultury. Najważniejsza publikacja autora z tego okresu to powieść "Stan po zapaści", która ukazała się w obiegu nieoficjalnym w 1987 roku i w tymże roku została wyróżniona Nagrodą "Solidarności". W "Stanie po zapaści" Bocheński oddaje atmosferę wczesnych lat 80., opisuje nastroje panujące w Polsce po wprowadzeniu stanu wojennego.
Pierwsze miesiące stanu wojennego bohater ogląda z perspektywy szpitalnego łóżka. Trafia tam z powodu zapaści. Interesuje się nim ubecja, funkcjonariusze pojawiający się na oddziale dają mu do zrozumienia, że mają go na oku. On zaś, leżąc obok innych chorych obserwuje rutynowe czynności personelu. Przysłuchując się rozmowom pacjentów, poznaje ich osobiste losy, a zarazem typowe polskie drogi, kompleksy, paradoksy historii. W rozmowach ujawnia się stan świadomości Polaków, spustoszenia, jakie uczynił komunizm, ucząc ludzi podejrzliwości wobec każdego czy działań na pokaz, żeby ich widziano.
Po przełomie ustrojowym 1989 roku Bocheński skoncentrował się na publicystyce. Jego artykuły regularnie pojawiają się w najważniejszych polskich gazetach; autor najczęściej wypowiada się na temat etyki mediów i obywatelskich powinności ludzi kultury.
"Mnie mało niesie fabuła. Mnie raczej mobilizuje myśl. Na przykład pytanie dlaczego jakieś zdarzenie ułożyły się w pewien sposób."
[Jacek Bocheński]
Jego książka "Antyk po antyku" została nominowana do Nagrody Literackiej Nike 2011. W ankiecie przepropwadzonej przez "Gazetę Wyborczą", w której kolejni pisarze odpowiadali na te same pytania, mówił m.in. o swoim wyobrażeniu czytelnika.
"Prawdę mówiąc, lubię pisać tak, żeby nawet ciężkie rzeczy lekko było czytać. To nie jest wykalkulowany zabieg wobec czytelnika. To się dzieje samorzutnie. Dlatego refleksja zamienia mi się raz po raz w akcję, moje eseje stają się zazwyczaj opowiadaniami."
Odniósł się także do pytania, co ważniejsze – literatura czy polityka?
"Jako pisarz powinienem może mówić z pogardą o polityce i nadymać się wielkością literatury. Tymczasem polityka może być wielka, choć to rzadko się zdarza, a literatura może być mała. W takim zestawieniu na pewno polityka jest ważniejsza od literatury. Polityka bywa wielka, kiedy zmienia coś na lepsze w historii, ale rzeczywistą wagę tych dokonań najczęściej da się ocenić dopiero po dłuższym czasie. Wagę literatury też."
Twórczość
Wybrana bibliografia:
- "Fiołki przynoszą nieszczęście", Warszawa: Czytelnik 1949
- "Zgodnie z prawem", Warszawa: Czytelnik 1952
- "Podróż i szczypta filozofii", Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1956
- "Fakty i zwierzenia", Warszawa: Czytelnik 1957
- "Pożegnanie z panną Syngilu albo Słoń a sprawa polska", Warszawa: Iskry, 1960
- "Boski Juliusz. Zapiski antykwariusza", Warszawa: Czytelnik, 1961
- "Tabu", Warszawa: Czytelnik, 1965
- "Nazo poeta", Warszawa: Czytelnik, 1969
- "Krwawe specjały włoskie", Warszawa: Czytelnik, 1982
- "Stan po zapaści", Warszawa: NOWA, 1987
- "Retro", Chotomów: Verba, 1990
- "Kaprysy starszego pana", Kraków, WL, 2004
- "Trzynaście ćwiczeń europejskich", Warszawa: Bertelsmann Media, 2005
- "Tyberiusz Cezar", Warszawa: Świat Książki, 2009
- "Antyk po antyku", Warszawa: Świat Książki, 2010
- "Wtedy", Warszawa: Świat Książki, 2011
- "Zapamiętani", Warszawa: W.A.B. 2013
Tłumaczenia:
- niemiecki: "Die polnische Literatur im Kampf um den Fortschritt", Berlin: Verlag Blick nach Polen, 1956. "Göttlicher Julius, Aufzeichnungen eines Antiguars", München: Ehrenwirth, 1961."Der Töter heisst Ovid", Wien: Europaverlag, 1975. "Tabu", Hamburg: Verlag Deutscher Bühnenschriftsteller, 1960
- francuski: "État de pesanteur", Montricher: Édition Noir sur Blanc, 1995
- rosyjski: "Bożestwiennyj Julij", Moskwa: Chodożestwiennaja Literatura, 1974
- estoński: "Tabu", Tallin: Loomingu, 1969
- węgierski: "Aszáműzött Oviduis", Budapest: Europa, 1972
- słowacki: "Rozlučka so slečnov Syngilu", Bratislava: Vydavatelstvo Politickej Literatury, 1967
Nagrody:
- 1962 – Nagroda honorowe Radia Wolna Europa za najlepszą książkę krajową (za "Boskiego Juliusza")
- 1965 – Nagroda honorowe Radia Wolna Europa za najlepszą książkę krajową (za "Tabu")
- 1987 – Nagroda kulturalna "Solidarności" (za "Stan po zapaści")
- 2004 – Nagroda Ministra Kultury
- 2006 – Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego
- 2011 – Nominacja do Nagrody Literackiej Nike (za "Antyk po antyku")
Odznaczenia:
- 1997 – Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
- 2009 – Złoty Medal "Zasłużony Kulturze Gloria Artis"
- 2013 – Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski
Źródło: www.polska2000.pl, Stowarzyszenie Willa Decjusza, 2001, aktualizacja: jrk, listopad 2015