Teatr Nowy w Łodzi powstał w 1949 roku jako teatr politycznie zaangażowany i programowo współczesny, który za cel stawiał sobie wychowanie socjalistycznego człowieka. Wyłonił się, z pracującej nad metodą Stanisławskiego, "Grupy Młodych Aktorów", do której należeli m.in.: Kazimierz Dejmek, Janusz Warmiński, Danuta Mancewicz, Barbara Rachwalska, Janusz Kłosiński, Wojciech Pilarski. Teatr, który w myśl zasady pracy kolektywnej, działał pod zbiorowym kierownictwem, zainaugurował swoją działalność przedstawieniem sztuki socjalistycznej Vaška Kani BRYGADA SZLIFIERZA KARHANA (reżyseria zespołowa pod kierunkiem Jerzego Merunowicza, 1949). Niedługo później wyrósł na teatr pokoleniowy, a jego oblicze nierozerwalnie związane było z inscenizatorem, a potem dyrektorem tej sceny - Kazimierzem Dejmkiem.
"(...) Teatr Nowy nigdy nie chciał być zwykłą agitką" - pisała Marta Fik. - "Jest rzeczą właściwie nie do końca wyjaśnioną, skąd wziął się aż tak wielki jego sukces, nie wyjaśnioną nawet wówczas, gdy pamiętać o wszystkich nakazach i ograniczeniach okresu socrealizmu. Stał się bowiem teatrem potrzebnym i to nie tylko potrzebnym politycznie, a trudno uwierzyć, by entuzjazm, jaki budził, był w całości udany." (w: "Teatr Nowy w Łodzi 1949-1979", red. S. Kaszyński, Łódź 1983)
Kazimierz Dejmek prowadził łódzką scenę w latach 1952-1961 i, później, w latach 1975-1979. Dejmek
"Jako dyrektor teatru zawsze stosował strategię - pisał Zbigniew Raszewski - która brała pod uwagę różne możliwości teatru: ideowe, propagandowe, wychowawcze." ("Pamiętnik Teatralny" 1981, z. 3-4)
Pomiędzy pierwszą i drugą dyrekcją Dejmka teatrem kierowali aktorzy: Wojciech Pilarski (1962-1964) i Janusz Kłosiński (1964-1970) oraz reżyser Jerzy Zegalski (1970-1974).
Pierwsze lata działalności wojującego, skierowanego do klasy robotniczej teatru przyniosły serię sztuk socrealistycznych realizowanych zbiorowo (m.in. MAKAR DUBRAWA Aleksandra Korniejczuka, 1950; BOHATEROWIE DNIA POWSZEDNIEGO Évy Mándi, 1950). Repertuarowym, choć nie interpretatorskim przełomem stał się HORSZTYŃSKI Juliusza Słowackiego w reżyserii Janusza Warmińskiego (1951). Pierwszy na politycznie zaangażowanej scenie utwór klasyczny, który próbowano podporządkować wymaganiom estetyki realizmu socjalistycznego. W 1954 roku odbyła się ważna premiera DOMKU Z KART Emila Zegadłowicza w reżyserii Kazimierza Dejmka i Janusza Kłosińskiego oraz prawdziwie przełomowa, utrzymana w poetyce groteski, ŁAŹNIA Włodzimierza Majakowskiego w reżyserii Dejmka, polityczne, a nie propagandowe przedstawienie zapowiadające nadchodzące zmiany. Repertuar Teatru Nowego powoli rozszerzał się i objął również dramaty Stanisława Wyspiańskiego (NOC LISTOPADOWA, 1956 i AKROPOLIS, 1959 - oba spektakle w reżyserii Dejmka), Moliera (DON JUAN w reżyserii Bohdana Korzeniewskiego, 1955) i NIE-BOSKĄ KOMEDIĘ Zygmunta Krasińskiego również w reżyserii Korzeniewskiego (1959). Jednymi z najważniejszych w tym okresie stały się "odwilżowe" premiery w reżyserii Dejmka - ŚWIĘTO WINKELRIDA Jerzego Andrzejewskiego i Jerzego Zagórskiego (1956) i CIEMNOŚCI KRYJĄ ZIEMIĘ Jerzego Andrzejewskiego (1957) - "(...) stały się spektaklami określającymi wówczas najlepiej - pełne nadal zaangażowania społecznego - ambicje teatru." (Marta Fik w: "Teatr Nowy w Łodzi 1949-1979", red. S. Kaszyński, Łódź 1983). Pod koniec swojej pierwszej dyrekcji w Teatrze Nowym Dejmek przywrócił polskiej scenie dramat staropolski, zrealizował tutaj ŻYWOT JÓZEFA Mikołaja Reja (1958) i HISTORYĘ O CHWALEBNYM ZMARTWYCHWSTANIU PAŃSKIM Mikołaja z Wilkowiecka (1961), a także BARBARĘ RADZIWIŁŁÓWNĘ Alojzego Felińskiego (1958).
O ile w czasie pierwszej dyrekcji Dejmka na łódzkiej scenie przeważały sztuki z repertuaru polskiego, o tyle w późniejszym okresie pojawiło się tutaj więcej dramaturgii obcej. Teatr Nowy, chociaż nie stracił zupełnie swojego społecznego charakteru i żywego zainteresowania publiczności, to jednak stał się sceną mniej wyrazistą, chociaż nie brakowało tutaj ciekawych realizacji. W latach 1962-1974 interesujące przedstawienia w Teatrze Nowym pokazywał m.in. Tadeusz Minc (CZERWONA MAGIA Michela de Ghelderode'a, 1963; ŻYCIE GALILEUSZA Bertolta Brechta, 1965; Juliusza Słowackiego - SEN SREBRNY SALOMEI, 1966; KORDIAN, 1969), Witold Zatorski (REWIZOR Mikołaja Gogola, 1968; ŻYCIE JEST SNEM Calderona, 1969; CZEKAJĄC NA GODOTA Samuela Becketta, 1973; KUBUŚ FATALISTA wg Denisa Diderota, 1974) i Stanisław Brejdygant (inscenizacje Fiodora Dostojewskiego: WIECZNY MAŁŻONEK, 1964; IDIOTA, 1971). W drugiej połowie lat 60., w czasie dyrekcji Janusza Kłosińkiego, w teatrze królował repertuar popularny. Często wystawiano Fredrę (m.in. PAN GELDGAB w reżyserii Stanisława Łapińskiego, 1964; DAMY I HUZARY w reżyserii Witolda Zatorskiego, 1967). W pierwszej połowie lat 70., w czasie kiedy scenę prowadził Jerzy Zegalski, w repertuarze pojawiło się wiele sztuk współczesnych, prapremiery dramatów polskich i obcych. Do ważnych premier tamtego okresu należały m.in. spektakle reżyserowane przez dyrektora: SPRAWA DANTONA Stanisławy Przybyszewskiej (1971), WYGNAŃCY Jamesa Joyce'a (1972), PROCES O ANDERSONVILLE Saula Levitta (1974), a także AMERYKA Franza Kafki w reżyserii Zygmunta Hübnera (1971).
Okres drugiej dyrekcji Kazimierza Dejmka był powrotem na łódzką scenę dramaturgii polskiej i problematyki moralnej i politycznej. I to właśnie inscenizacje Dejmka zaświadczały, podobnie jak i w czasie pierwszej dyrekcji, o charakterze teatru. Zrealizował tutaj m.in.: widowisko DIALOGUS DE PASSIONE ABO ŻAŁOSNA TRADEDYJA O MĘCE CHRYSTUSA - pierwszą na polskiej scenie prezentację XV, XVI i XVII-wiecznych testów o męce Chrystusa (1975) i spektakl muzyczny CIEŃ Wojciecha Młynarskiego wg Eugeniusza Szwarca (1977). Wystawiał także polski dramat współczesny, reżyserował dramaty Sławomira Mrożka - GARBUSA (1975) i VATZLAVA (1979), dał głośną polską prapremierę OPERETKI Witolda Gombrowicza (1975). Przygotował również dramat polityczny WIELKI FRYDERYK Adolfa Nowaczyńskiego (1977). W tym czasie w Teatrze Nowym reżyserowali także, m.in.: Bohdan Korzeniewski, Maria Straszewska, Wojciech Pilarski i Marian Stanisławski.
Do najbardziej zasłużonych aktorów łódzkiej sceny należeli: Barbara Rachwalska, Bogdan Baer, Seweryn Butrym, Józef Duriasz, Mieczysław Voit, Andrzej Żarnecki. Pracowali tu także znani scenografowie: Zenobiusz Strzelecki, Henri Poulain, Andrzej Majewski.
W 1980 roku dyrekcję Teatru Nowego w Łodzi objął ponownie Wojciech Pilarski. W latach 80. łódzka scena straciła na znaczeniu. Długo w repertuarze utrzymywały się UCIECHY STAROPOLSKIE - spektakl przygotowany przez Kazimierza Dejmka (1980). Powstały m.in. realizacje klasyki: MIARKA ZA MIARKĘ Szekspira w reżyserii Wandy Laskowskiej (1982), inscenizacje Moliera przygotowane przez Marię Kaniewską - SZELMOSTWA SKAPENA (1982) i SKĄPIEC (1987) oraz LEGENDA Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Andrzeja Maja ze scenografią Leszka Mądzika (1984). W 1987 roku nowym dyrektorem łódzkiej sceny został reżyser Jerzy Hutek. Ważnym przedstawieniem był wówczas TEATR CZASÓW NERONA I SENEKI Edwarda Radzińskiego w reżyserii Krzysztofa Rościszewskiego (1987), który zrealizował tutaj jeszcze w 1990 roku EMIGRANTÓW Sławomira Mrożka. Powodzeniem cieszyła się angielska farsa CZEGO NIE WIDAĆ Michaela Frayna w reżyserii dyrektora (1987). Grano również polski dramat współczesny - PRÓBY wg Tadeusza Siejaka w reżyserii Jerzego Hutka (1987) i BONJOUR MARCEL D. Jerzego Sitarza w reżyserii Lucyny Mielczarek (1988).
W latach 90. teatr na pięć lat zamknięto (1993-1995). Złożyły się na to zarówno kłopoty natury administracyjnej (zły stan budynku), jak i artystyczny zastój. Teatr ponownie zainaugurował swoją działalność przedstawieniem FAUSTA Johanna Wolfganaga Goethego (1998) w reżyserii Zdzisława Jaskuły, który do 1999 roku był dyrektorem łódzkiej sceny. W latach 1999-2002 kierownikiem artystycznym Teatru Nowego został Mikołaj Grabowski. W 2002 roku do teatru, jako dyrektor, powrócił Kazimierz Dejmek. Po śmierci Kazimierza Dejmka, w 2003 roku, prezydent miasta mianował na dyrektora artystycznego Grzegorza Królikiewicza, który otrzymał nominację wbrew opiniom środowiska artystycznego, Ministerstwa Kultury i Związku Artystów Scen Polskich. Zespół oprotestował tę decyzję, ale Królikiewicz nie został odwołany.
Od końca lat 90. na scenie Teatru Nowego powstało wiele ciekawych inscenizacji. Pojawił się polski dramat współczesny - w 1999 roku Mikołaj Grabowski wyreżyserował PROROKA ILJĘ Tadeusza Słobodzianka, a w 2002 roku Dejmek przygotował premierę SNU PLUSKWY tego samego autora. Łukasz Kos, reżyser młodego pokolenia, wystawił BEZTLENOWCE Ingmara Villqista (2001) i KURKĘ WODNĄ Witkacego (2002). Inny młody twórca - Remigiusz Brzyk pokazał KADISZ Grigorija Gorina. Paweł Miśkiewicz wyreżyserował GŁÓD wg Knuta Hamsuna (2002). Z powodzeniem w Teatrze Nowym wystawiano również Szekspira - KRÓLA LEARA w reżyserii Mikołaja Grabowskiego (2000), HAMLETA, nad którym pracował Kazimierz Dejmek, natomiast do premiery doprowadził Maciej Prus (2003). Maciej Prus zrealizował także ostatnio, bardzo dobrze przyjętą, Szekspirowską KOMEDIĘ OMYŁEK (2003).
Michał Bujanowicz sierpień 2004 | |
Teatr Nowy im. Kazimierza Dejmka w Łodzi
ul. Zachodnia 93
90-402 Łódź
Województwo łódzkie
Tel: (+48 42) 633 44 94, 633 33 72
Fax: (+48 42) 633 81 34
WWW: www.nowy.pl