Od 1927 roku przebywał w Związku Radzieckim, w 1947 repatriował się do Polski. Rodzice Mandaliana, aktywni działacze komunistyczni, z ramienia Kominternu uczestniczyli w rewolucji maoistowskiej w Chinach, w rewolucji w Armenii oraz w wojnie domowej w Hiszpanii. W czasie Wielkiej Czystki oboje zostali aresztowani i uwięzieni w Moskwie (w Butyrkach i na Łubiance); ojciec został rozstrzelany przez NKWD, matkę zwolniono dopiero po II wojnie światowej. Mandalian rozpoczął studia medyczne w Moskwie na Akademii Medycznej, które ukończył już po przyjeździe do Polski na Akademii Medycznej w Warszawie (1951).
Jeszcze w Rosji zaczął pisać wiersze - w stylu epoki i po rosyjsku (pierwszym językiem Mandaliana był ormiański, z czasem niemal doszczętnie zapomniany, drugim rosyjski, polski dopiero trzecim). W okresie stalinowskim Mandalian, który debiutował w 1950 roku, stał się sztandarowym poetą polskiego socrealizmu. Wśród najbardziej znanych utworów napisanych w tym duchu wymienić można "Pieśń o walce klasowej" (1952) czy wiersz "Towarzyszom z bezpieczeństwa" (z tomu "Słowa na co dzień", 1953).
Swoje zaangażowanie, mimo ciężkich przeżyć w ZSRR, jak również wiarę w komunizm w Polsce Mandalian tłumaczył następująco:
"Uważałem, że tu w Polsce jest i będzie inaczej, że wszystkie błędy systemu właśnie tu będą naprawione, że Wielka Utopia tu zostanie zrealizowana. Niemal wszyscy, którzy wraz ze mną repatriowali się do Polski i aktywnie włączyli w budowanie nowego systemu, przeszli przez więzienia lub łagier. Dla mnie to była rękojmia, że nie dopuszczą, by w Polsce stało się to samo, co w ZSRR. Zresztą proszę pamiętać, że z mojego punktu widzenia przeniosłem się z kraju wielkiej niewoli do kraju dzikiej wolności" (Anna Bikont, Joanna Szczęsna, "Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu", Warszawa 2006).
Zaliczany do tzw. pryszczatych, wraz z Tadeuszem Borowskim, Wiktorem Woroszylskim i Tadeuszem Konwickim. Grupa ta, ironicznie nazwana od młodego wieku, intensywnie propagowała socrealizm, wspierając przy okazji władze PRL-u. Wraz z Wiktorem Woroszylskim i Andrzejem Braunem Mandalian stworzył cykl agitacyjnych wierszy o charakterze reportaży z Polski - "Wiosna sześciolatki" (1951). Tadeusz Drewnowski określił tę grupę jako "trójosobowy kolektyw". W 1955 roku poeta został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. W latach 1952-1953 oraz 1956-1959 był redaktorem w społeczno-literackim tygodniku "Nowa Kultura", piśmie ideologicznym w latach 1952-56 pełniącym funkcję organu Związku Literatów Polskich, skupiających twórców identyfikujących się z polityką władzy komunistycznej i wizją Polski Ludowej, od roku 1955 (po publikacji "Poematu dla dorosłych" Adama Ważyka) wykazujących nieco większą niezależność.
Niemal niezwłocznie po opublikowaniu wspomnianych deklaracji ideowych Mandalian przeżył otrzeźwienie polityczne. W efekcie zaniemówił jako poeta i przez kilkanaście lat zajmował się głównie tłumaczeniami. Jest autorem przekładów poezji armeńskiej i rosyjskiej, m.in. Osipa Mandelsztama, Bułata Okudżawy, Josifa Brodskiego i Jewgienija Jewtuszenki. Pisał również scenariusze do filmów (m.in. do "Damy pikowej" w reżyserii Janusza Morgensterna i Jerzego Domaradzkiego).
W latach 70. poeta działał już w opozycji. W obiegu oficjalnym wyszły drukiem jego krótkie opowiadania, pisane prozą liryczną a zatytułowane "Na psa urok" (1985). W tym samym roku Mandalian wydał w drugim obiegu pod kryptonimem X-666 pisaną w czasie stanu wojennego powieść "Operacja Kartagina", a w 1993 roku w tym samym wydawnictwie (Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWa), działającym wówczas już oficjalnie, opublikował zbiór opowiadań "Czerwona orkiestra". Składają się one na rodzaj opowieści autobiograficznej, której akcja rozgrywa się w czasie II wojny światowej i która pokazuje niezwykłą drogę do polskości bohatera będącego dzieckiem entuzjastów i ofiar zarazem rewolucji komunistycznej. Ryszard Matuszewski stwierdził, iż obraz przedstawionej poprzez te dzieje rzeczywistości sowieckiej nakreślony został z demaskatorskim humorem, w stylu gogolowskim.
Do własnej twórczości poetyckiej Mandalian powrócił za namową przyjaciół, wydając tomy wierszy: "Krajobraz z kometą" (1976) i "Egzorcyzmy" (1981). Drugi z tych tomików przeszedł właściwie bez echa za sprawą daty wydania - z uwagi na oczekiwania odnośnie roli poezji związane z "Solidarnością" oraz ówczesną aktywność poetów Nowej Fali.
Ponownie w stronę liryki zwrócił się po nagłej śmierci żony, Joanny Rapackiej, będącej profesorem slawistyki w Instytucie Slawistyki PAN. Ślady przeżyć związanych z tym wydarzeniem znaleźć można w dedykowanym pamięci żony tomie "Strzęp całunu" (2002), o którym Michał Głowiński pisał:
"Mandalian uprawia lirykę głęboko osobistą, refleksyjną, ściszoną. Jest poetą mówiącym o swej egzystencjalnej sytuacji, o życiu i - przede wszystkim - śmierci najbliższej osoby."
Wspomniany wątek kontynuowany jest także w nominowanej do nagrody literackiej "Nike" w 2008 roku książce "Poemat odjazdu", w której żona pojawia się jako "moja Umarła". Ten ostatni tom zawiera ciekawe sceny liryczno-obyczajowe z Dworca Centralnego w Warszawie. Zderzenie potocznego języka z sytuacjami ostatecznymi oraz betonowej scenerii, w której przebywają bezdomni, z wyrafinowanym stylem, sprawia że utwór ten jest wyjątkowy na tle współczesnej literatury polskiej.
Autor: Paweł Kozioł, marzec 2011
Twórczość:
Poezja:
- "Dzisiaj", "Czytelnik", Warszawa 1951.
- "Wiosna sześciolatki" (wspólnie z Andrzejem Braunem i Wiktorem Woroszylskim), Książka i Wiedza, Warszawa 1951.
- "Słowa na co dzień", "Czytelnik", Warszawa 1953.
- "Płomienie" (poemat), Wydawnictwo MON, Warszawa 1953.
- "Czarny wiatr", "Czytelnik", Warszawa 1957.
- "Krajobraz z kometą", "Czytelnik", Warszawa 1976.
- "Egzorcyzmy", "Czytelnik", Warszawa 1981.
- "Strzęp całunu", "Czytelnik", Warszawa 2003.
- "Poemat odjazdu", Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007.
Proza:
- "Operacja Kartagina" (pod pseudonimem X-666; powieść), Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWa, Warszawa 1985.
- "Na psa urok" (opowiadania), "Czytelnik", Warszawa 1985.
- "Czerwona orkiestra" (opowiadania), Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1993, (II wydanie Wydawnictwo Sic! 2009).
Wybrane tłumaczenia:
- Vasko Popa, "Boczne niebo", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1975.
- Maryna Cwietajewa, "Próba miłości", tłumaczenie wraz z Jerzym Litwiniukiem, Sewerynem Pollakiem i Włodzimierzem Słobodnikiem; scenariusz, wybór i układ wierszy oraz wstęp: Witold Dąbrowski; reżyseria: Joanna Wiśniewska; spektakl teatru telewizji, premiera: 7 lutego 1973.
- Arakel z Tebryzu, "Księga dziejów: kronika ormiańska", (wraz z Witoldem Dąbrowskim), Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981.
- Grzegorz z Nareku, "Księga śpiewów żałobliwych", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1990.
- Eugenia Ginzburg, "Stroma ściana", "Czytelnik", Warszawa 1990.
Scenariusze filmowe:
- "Przygoda noworoczna", reż. Stanisław Wohl, scenariusz i dialogi Andrzej Mandalian, 1963.
- "Zakochani są między nami", reż. Jan Rutkiewicz, scenariusz Andrzej Mandalian, 1964.
- "Dama pikowa", reż. Janusz Morgenstern, Jerzy Domaradzki, scenariusz Andrzej Mandalian, 1972.
- "Zielone-minione...", reż. Gerard Zalewski, scenariusz Gerard Zalewski, Andrzej Mandalian, 1976.
- "Adopcja", reż. Grzegorz Warchoł, Jerzy Owczaczyk, scenariusz Andrzej Mandalian, Andrzej Zajączkowski, 1983.
Omówienia:
- Anna Bikont, Joanna Szczęsna, "Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu", Warszawa 2006.
- Michał Głowiński, "Strzęp całunu", "Gazeta Wyborcza"
- Joanna Szczęsna, "Śmierć i powtórne narodziny poety", "Gazeta Wyborcza" z 26 lutego 2008 ("Poemat odjazdu").
- Jacek Trznadel, "Hańba domowa. Rozmowy z pisarzami", Paryż 1986.