Jedno z ważnych, a dość kłopotliwych, pytań brzmi: kiedy Stryjkowski właściwie debiutował? Ostatnio zazwyczaj podaje się, że w roku 1928 - opowiadaniem Skrzyżowanie się dwóch pociągów, które ukazało się ponoć w lwowskim dzienniku "Chwila". Czy dwudziestotrzyletni Pesach Jakub Stark (późniejszy Julian Stryjkowski) rzeczywiście zamieścił swoje pierwsze opowiadanie w syjonistycznej "Chwili" redagowanej przez Henryka Heschelesa? Istotnie, pismo to było kuźnią talentów. To właśnie tu pod koniec lat 20. publikowali swe wiersze Maurycy Szymel, Stefan Pomer, Karol Dresdner, Daniel Ihr - młodzi bardzo zdolni polsko-żydowscy poeci. Pesach Stark w okresie studenckim (1927-1932) też współpracował z tym dziennikiem, lecz nie jako autor nowel, ale jako tłumacz i recenzent. Ani w lwowskiej "Chwili", ani w warszawskim "Naszym Przeglądzie", ani w krakowskim "Nowym Dzienniku" - czołowych polskojęzycznych pismach żydowskich - nie ukazało się żadne opowiadanie Pesacha Starka. Zresztą, sam pisarz podawał, że Skrzyżowanie się dwóch pociągów zniszczył, czego po latach żałuje, bo to było dobre opowiadanie.
Czy więc debiutował dopiero napisaną w Rzymie powieścią o głodzie i włoskich komunistach Bieg do Fragalà w 1951 roku? Tak wynikałoby ze zwykłego bibliograficznego zestawienia. Jednak Stryjkowski swą pierwszą książkę - Głosy w ciemności - ukończył pięć lat wcześniej, w roku 1946. Lecz ze względu na wytyczne ówczesnej polityki kulturalnej (którą kształtował Jerzy Borejsza) maszynopis pierwszego członu galicyjskiej tetralogii na długo zniknął w wydawniczej szufladzie "Czytelnika". Dopiero po dekadzie Jarosław Iwaszkiewicz opublikował rzecz w "Twórczości" (1955 nr 4-7). Autor Panien z Wilka twierdził nawet, że zgodził się objąć redakcję tego literackiego miesięcznika tylko po to, by znakomite Głosy w ciemności mogły wreszcie ujrzeć światło dzienne.
Przypominamy te zamierzchłe historie po to, by cofnąć zegar historii do 1938 roku. W pewnym bowiem sensie Głosy w ciemności po raz pierwszy rozległy się jeszcze przed wojną, w Warszawie. Prezentowane tu ["Twórczość", sierpień 2007 - red.] opowiadania: Dwie kawki, Purca oraz Dramat w piwnicy, są jakby pierwszymi, juwenilnymi szkicami do późniejszej żydowskiej epopei. Przed wojną Stryjkowski nie tylko więc przekładał literaturę nowohebrajską, rosyjską i francuską (przypomnijmy, że przetłumaczył Śmierć na kredyt Céline'a w 1937 roku). Pisał również dla młodych czytelników. Pod koniec lat 30. późniejszy autor Snu Azrila miał już nawet na ukończeniu powieść dla młodzieży o tematyce lotniczej - Kra. Książka inspirowana nieudaną wyprawą sowieckiego transportowca "Czeluskin" nie została jednak wydrukowana: wybuchła wojna, a maszynopis zaginął...
Na szczęście trzy autobiograficzne opowiadania o czasach młodości pisarza zdążyły się jeszcze ukazać. Pesach Stark zamieścił je w warszawskim tygodniku dla dzieci i młodzieży "Młody Świat". Pismo to redagowane przez Cecylię Becker wychodziło krótko, od połowy marca do końca grudnia 1938 roku. Było organem żydowskim o umiarkowanie asymilatorskim charakterze: wiele miejsca na jego łamach poświęcano sprawom polskim, rozbudzaniu uczuć patriotycznych, także pielęgnowaniu kultu Marszałka.
W "Młodym Świecie" pisywali twórcy kompletnie dziś nieznani, m.in. Leopold Fenigsztajn, Celina Becker, Judyta Szafirówna, Alicja Strassmanowa, Alicja Makower. A także niejaki Łukasz Monastyrski. Pod tym pseudonimem skrył się właśnie dr P. Stark, chwalony w prasowych recenzjach tłumacz Śmierci na kredyt (tłumacz z literackimi ambicjami, jak go zapamiętał Lucjan Szenwald z tamtego okresu), który w Warszawie mieszkał jednak bez meldunku, ukrywając się przed policją - jako komunista podejrzewany o działalność antypaństwową. Zapewne dlatego Julian Stryjkowski, publikując w "Młodym Świecie", po raz pierwszy posłużył się pseudonimem (swe nowe nazwisko tworząc od nazwy wsi, z której pochodziła jego matka, Chana Stark - od wioski Monasterce). A może również dlatego że nie traktował swych nowel dla młodzieży do końca poważnie, a jedynie jako wprawki. Swą pierwszą wydrukowaną opowieść Julian Stryjkowski dobrze jednak zapamiętał: wzmianki o Dwóch kawkach stosunkowo często wracają w jego późnych powieściach i wspomnieniach1. Nowela ta ukazała się 10 kwietnia 1938 roku w piątym numerze "Młodego Świata" i jest najprawdopodobniej literackim debiutem Juliana Stryjkowskiego. Piszemy: najprawdopodobniej, gdyż nie mamy co do tego absolutnej pewności. Odnotujmy trzy wątpliwości: Stark mógł wydrukować jakieś opowiadanie (wiersz?) w piśmie nie objętym dotąd poszukiwaniem, mógł również ogłosić swój tekst w jidysz lub po hebrajsku (co jest jednak mało prawdopodobne). Co więcej, w polskich zasobach bibliotecznych brak pełnych zbiorów interesujących nas dzienników i tygodników. Nowela Purca ukazała się w numerze szóstym z 17 kwietnia. Dramat w piwnicy zaś został opublikowany w dwóch odcinkach w numerach dziewiątym i dziesiątym z 8 i 15 maja.2
Ireneusz Piekarski
© by "Twórczość" 2007
Przypisy:
1. O związkach między przedwojennymi opowiadaniami Stryjkowskiego a jego dojrzałą twórczością zob. "Zanim rozległy się 'Głosy w ciemności'. Albo o relacjach między tekstami jednego autora. Czyli tam i z powrotem" ("Teksty Drugie" 2006 nr 5).
2. Więcej o przedwojennym etapie twórczości Pesacha Starka zob. I. Piekarski, " 'Chwilowy' tłumacz i recenzent - Julian Stryjkowski" ("Pamiętnik Literacki" 2006, z. 2).
Spis treści "Twórczości" 08/2007