Istnieje od 1928, początkowo jako Placówka Żywego Słowa, scena dzielnicowa, proletariacki teatr socjalistyczny. Mieści się na warszawskim Powiślu, przy ulicy Stefana Jaracza 2 (przed wojną ul. Czerwonego Krzyża 20). Od początku działalności teatru jego siedzibą jest budynek Domu Związku Zawodowego Kolejarzy z 1927 roku.
Pierwszymi dyrektorami Teatru Ateneum byli Janina Górska i Mieczysław Szpakiewicz (1928-1929), następnie Maria Strońska (1929-1930). Rok później teatr objął Stefan Jaracz, jeden z najwybitniejszych aktorów swoich czasów, który kierował sceną Ateneum do 1933 roku, a następnie w latach 1935-1939. W sezonach 1932/1933 Jaracz dzielił kierownictwo z Leonem Schillerem. Między 1933 a 1934 Schiller dyrektorował w Ateneum razem z Karolem Adwentowiczem. W latach 1934-1935 dyrektorem teatru był Wiktor Biegański. Teatr Ateneum stworzony z myślą o krzewieniu kultury wśród robotniczego środowiska na Powiślu szybko stał się sceną młodej inteligencji, głównym teatrem Warszawy lat 30. Był nowatorski, ale pozostawał przy tym egalitarny. Deklaracja programowa Jaracza głosiła, że ta warszawska scena ma być: "żywa, aktualna, użyteczna".
Ateneum było trybuną społeczną, na której mówiło się o najważniejszych sprawach ówczesnego życia Polski i Europy w śmiałych realizacjach największych twórców teatru II Rzeczpospolitej. Do takich przedstawień należały m.in. ULICA Elmera Rice'a (1930) i ŚMIERĆ DANTONA Georga Büchnera (1931) - oba w reżyserii Stanisławy Perzanowskiej, Schillerowskie przedstawienia "Zeittheater", KAPITAN Z KOEPENICK Carla Zuckmayera (1932) i KRZYCZCIE CHINY! Siergieja Tretiakowa (1933). Zasługą Ateneum było również zerwanie ze sceniczną sztampą klasycznych komedii polskich. Ich nowe odczytanie proponowała Stanisława Perzanowska, m.in. w DOMU OTWARTYM Michała Bałuckiego (1931), DAMACH I HUZARACH Aleksandra Fredry (1932). Prezentowała też oryginalne interpretacje komedii Moliera, Pierre'a Beaumarchais, Mikołaja Gogola.
Idealnym aktorem repertuaru preferowanego przez Ateneum był Jaracz,
"(...) obdarzony ciężką kanciastą sylwetką jakby wyciosaną z twardej bryły i głosem chrapliwym, ale niezmiernie sugestywnym. Zdobył sobie sławę najdoskonalszego wykonawcy ról 'skrzywdzonych i poniżonych', które traktował bez sentymentalizmu, lecz właśnie wydobywając gorycz i szorstkość oraz pokłady buntu, choćby najgłębiej ukryte." (Stanisław Marczak-Oborski, "Teatr polski w latach 1918-1965. Teatry dramatyczne", Warszawa 1985)
Po II wojnie światowej Teatr Ateneum wznowił działalność w 1951 roku. Kierownikiem artystycznym teatru został Ludwik René. Od 1952 za artystyczny kształt teatru odpowiadał Janusz Warmiński. W latach 1958-1960 kierownikiem artystycznym sceny przy Jaracza był Aleksander Bardini. Pierwsze sezony lat 50. miały być kontynuacją przedwojennych idei teatru. Ludwik René mówił o teatrze dającym świadectwo "najistotniejszym zagadnieniom nurtującym nasze społeczeństwo". W okresie obowiązującego realizmu socjalistycznego były to w dużej mierze mierne i 'zaangażowane' sztuki, takie jak otwierająca powojenną działalność sceny INTERWENCJA Lwa Sławina (1951). Po październikowej odwilży w Ateneum pojawił się współczesny repertuar Zachodu, m.in. sztandarowy dramat młodego pokolenia Anglików, MIŁOŚĆ I GNIEW Johna Osborne'a w reżyserii Zdzisława Tobiasza, polska prapremiera, oraz TRAMWAJ ZWANY POŻĄDANIEM Tennessee Williamsa w reżyserii Aleksandra Bardiniego (1959). W zespole teatralnym grają wówczas m.in.: Henryk Bista, Henryk Boukołowski, Józef Duriasz, Marian Kociniak, Roman Wilhelmi, Jan Matyjaszkiewicz.
W 1960 dyrektorem i kierownikiem artystycznym Ateneum ponownie został Janusz Warmiński, który będzie szefować teatrowi aż do śmierci w 1996 roku. W 1960 Warmiński otworzył przy teatrze studio literacko-teatralne, Scenę 61. W następnym roku zapoczątkował konkurs Debiutu Dramaturgicznego. W ten sposób na afisz trafiała najnowsza dramaturgia polska. Na Scenie 61 zrealizowano wówczas: REMANENT wg Jarosława Abramowa w reżyserii Jerzego Markuszewskiego (1962), STOWRZENIE ŚWIATA wg Stanisława Grochowiaka w reżyserii Zdzisława Tobiasza (1962), jednoaktówki Mrożka STRIP-TEASE, NA PEŁNYM MORZU, KAROL w reżyserii Jana Bratkowskiego (1964), APETYT NA CZEREŚNIE Agnieszki Osieckiej w reżyserii Zdzisława Tobiasza (1968). W tym czasie w Ateneum nad swoimi przedstawieniami pracowali twórcy, którzy wkrótce mieli stać się najważniejszymi artystami powojennego teatru polskiego. Powstawały ważne inscenizacje. Konrad Swinarski zrealizował tutaj TESTAMENT PSA Ariano Suassany (1960) i MARAT-SADE'A Petera Weissa (1967). Andrzej Wajda wystawił DWOJE NA HUŚTAWCE Williama Gibsona z Elżbietą Czyżewską i Zbigniewem Cybulskim (1960) oraz DEMONY Johna Whitinga (1963). Na warszawskiej scenie reżyserowali także Jan Bratkowski, Kazimierz Dejmek, Zygmunt Hübner, Bohdan Korzeniewski, Wanda Laskowska, Jerzy Kreczmar, który przygotował MARTWĄ KRÓLOWĄ Henri de Montherlanta (1964). W zespole występowali m.in. Zbigniew Cybulski, Józef Duriasz, Edmund Fetting, Elżbieta Kępińska, Bronisław Pawlik, Hanna Skarżanka, Aleksandra Śląska, Jan Świderski. Na przełomie lat 60. i 70. do Ateneum dołączyli m.in. Ignacy Machowski, Stanisław Zaczyk, oraz najmłodsi - Anna Seniuk i Andrzej Seweryn. W zespole grał też Jacek Woszczerowicz, reżyser i słynny odtwórca tytułowej roli w Szekspirowskim RYSZARDZIE III (1960). Woszczerowicz w Ateneum zagrał też swoją ostatnią rolę w DOZORCY Harolda Pintera (1968) we własnej reżyserii.
W 1973 powstała scena nocna - Atelier, miejsce nowych poszukiwań formalnych i dramaturgicznych. Właśnie tam Jerzy Grzegorzewski zrealizował BLOOMUSALEM wg fragmentów ULISSESA Jamesa Joyce'a (1974). Rok wcześniej przygotował w Ateneum spektakl AMERYKA wg Franza Kafki. W latach 70. Warmiński zaczął kształtować repertuar m.in. wokół polskich utworów stojących na pograniczu klasyki i współczesności. Z powodzeniem reżyserował SKORO GO NIE MA Tadeusza Peipera (1973), BAL MANEKINÓW Bruno Jasieńskiego (1974). Powstawała też seria spektakli Witkacego, na czele z prapremierową PANNĄ TUTLI-PUTLI w reżyserii Warmińskiego (1975). Marta Fik określała styl Ateneum jako związany przede wszystkim z jego repertuarem.
"Skomplikowane ludzkie wnętrze jest tu ważniejsze niż stosunki jednostka-historia-ideologia (...)" ("Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w Polsce w latach 1944-1979", Warszawa 1981).
Wielokrotnie też kolejne wprowadzane na afisz pozycje przygotowywane były z myślą o największych aktorach w zespole, takich jak Aleksandra Śląska i Jan Świderski.
Na przełomie lat 70. i 80. w Ateneum odbyło się kilka interesujących prapremier: DUSIA, RYBA, WAL i LETA Pam Gems w reżyserii Agnieszki Holland (1978), sztuk Athola Fugarda - WYSPA w reżyserii Macieja Domańskiego (1979) i LEKCJA ALOESU w reżyserii Waldemara Matuszewskiego (1982), PRZEPROWADZKA Davida Williamsona w reżyserii Józefa Pary (1980) oraz POLONEZ Jerzego S. Sito w reżyserii Janusza Warmińskiego (1981). W latach 80. z Ateneum podjęli współpracę Kazimierz Kutz, który wystawił tutaj ŚMIERĆ DANTONA Georga Büchnera (1982), WKRÓTCE NADEJDĄ BRACIA Janusza Krasińskiego (1984), ZWIERZENIA SŁUŻKI ZERLINY wg Hermana Brocha (1992), oraz Adam Hanuszkiewicz (SYN MARNOTRAWNY Stanisława Trembeckiego wg Voltaire'a, 1983, CYD Pierre'a Corneille'a, 1984, MARIA I WOYZECK wg Georga Büchnera, 1992). W 1986 otwarto trzecią scenę - Scenę na Dole przeznaczoną na kameralne, literacko-muzyczne projekty. Wielokrotnie reżyserował na niej m.in. Wojciech Młynarski, tworząc bardzo popularne spektakle muzyczne - HEMAR (1987) oraz WYSOCKI (1989). Jednym z największych przebojów Ateneum w tym okresie stał się muzyczny spektakl ZŁE ZACHOWANIE w reżyserii Andrzeja Strzeleckiego (1984), dyplom studentów warszawskiej szkoły teatralnej, w którym występowali m.in. Katarzyna Figura i Janusz Józefowicz.
Teatr Ateneum stał się miejscem pracy kolejnych pokoleń znanych aktorów, obok Jerzego Kamasa, Mariana Kociniaka, Mariana Opani oraz Artura Barcisia, Marii Ciunelis i Marii Pakulnis, z teatrem związali się Grzegorz Damięcki, Bartosz Opania, Dominika Ostałowska i Sylwia Zmitrowicz.
Po śmierci Janusza Warmińskiego, który prowadził teatr przez ponad 35 lat, dyrektorem warszawskiej sceny został Gustaw Holoubek. Współpraca Holoubka z Ateneum rozpoczęła się w 1989, kiedy zagrał Bohatera w MAŁEJ APOKALIPSIE Tadeusza Konwickiego w reżyserii Krzysztofa Zaleskiego, a następnie, u tego samego reżysera, Prospera w BURZY Szekspira (1991). Holoubek reżyserował w Ateneum Juliusza Słowackiego: MAZEPĘ, w którym zagrał Jana Kazimierza (1992) i FANTAZEGO kreując rolę tytułową (1994). Jego kolejną ważną rolą była postać Wilhelma Fürtwanglera w ZA I PRZECIW Ronalda Harwooda w reżyserii Janusza Warmińskiego (1995).
Na 75-lecie teatru oraz osiemdziesiąte urodziny Holoubka, jubilat wystawił KRÓLA EDYPA Sofoklesa (2004). Wraz z Holoubkiem w Ateneum pojawili się aktorzy, którzy współpracowali z nim jeszcze w latach 70. na deskach Teatru Dramatycznego - Marek Kondrat i Piotr Fronczewski. W 2001 roku gościnnie na scenie przy Jaracza grał Wojciech Pszoniak. Stworzył kreację w komedii Francisa Vebera KOLACJA DLA GŁUPCA w reżyserii Wojciecha Adamczyka (2001). Zasługą Holoubka było zaproszenie do współpracy młodej reżyserki Agnieszki Glińskiej, która przygotowała w Ateneum OPOWIEŚCI LASKU WIEDEŃSKIEGO Odona von Horvatha (1998), ŚW. MIKOŁAJA Connora McPhersona (1999) oraz OCZY WIELKIEGO MIASTA Kurta Tucholsky'ego (2003).
W marcu 2008 roku funkcję Dyrektora Artystycznego teatru objęła Izabella Cywińska.
Michał Bujanowicz
czerwiec 2004
aktualizacja: marzec 2008
Teatr Ateneum im. Stefana Jaracza
ul. Jaracza 2
00-378 Warszawa
Tel: (+48 22) 625 24 21, 625 37 96
Fax: (+48 22) 625 36 07
WWW: www.teatrateneum.pl
