Olga Tokarczuk, "Empuzjon"

W wyczekiwanej przez czytelników, pierwszej po literackim Noblu powieści Tokarczuk udowadnia… Chwileczkę! Noblistka nie musi niczego udowadniać. Wystarczy, że jest sobą.

Gdy 22 maja 2018 roku Olga Tokarczuk odbierała Międzynarodową Nagrodę Bookera za książkę "Bieguni" w tłumaczeniu Jennifer Croft (ang. "Flights"), miała na sobie sukienkę z kolekcji literackiej "Książniczki & Justyna Ołtarzewska": w kolorze nocnego nieba, upiętą w taki sposób, aby widoczny był fragment podszewki zadrukowanej ryciną przedstawiającą kosmos. Mówiła, że u kobiety zawsze fascynowała ją halka, to, co pod spodem. Cztery lata później noblistkę nominowano do tego wyróżnienia po raz trzeci. Nie zwyciężyła – laureatką została indyjska pisarka Geetanjali Shree za powieść "Tomb of Sand" w przekładzie Daisy Rockwell – lecz kilka dni później mogliśmy "ujrzeć" oczami głównego bohatera jej najnowszej książki równie tajemniczą podszewkę płaszcza kobiety spoglądającej z ikony: "[...] jest ciemnoniebieska i widnieją na niej gwiazdy, księżyc oraz słońce. Tłem dla tego szeroko rozpostartego płaszcza jest złoto, światłość wiekuista, lux perpetua". Właśnie tak należy czytać "Empuzjon" Tokarczuk – zaglądając pod spód narracji, nie zadowalając się prostą interpretacją twierdzeń, ale badając ich głębię.

Z wierzchu powieściowa szata "Empuzjonu" wygląda jak "Czarodziejska góra" Thomasa Manna. I tu, i tu mamy: drugie dziesięciolecie XX wieku, uzdrowisko dla gruźlików w górach, dwudziestokilkuletniego bohatera – mężczyznę, codzienną rutynę i chorobę, trawiącą nie tyle kuracjuszy, ile całe społeczeństwo europejskie. Dopiero gdy zdjąć ten płaszcz intertekstualnych nawiązań do dzieła niemieckiego noblisty, widzimy, że materiał może jest podobny, ale krój zgoła inny.

Gdyby brnąć w tę metaforę wieczorowej kreacji – ale też kreacji literackiej – okazuje się, że "Empuzjon" Tokarczuk ma spektakularne falbany i plisy, ledwo widoczne marszczenia oraz koronkowe wykończenia. Właśnie te ostatnie budują atmosferę tajemniczości, a niekiedy grozy całej opowieści. Tak jak Philip Roth mówił, że "szczegóły są palcami olbrzyma" (co Małgorzata Szejnert wpoiła swoim uczniom-reportażystom), tak i noblistka rozsiewa w powieści wskazówki budujące jej światopogląd. Tutaj przecinają się kwestie płci, podmiotowości kobiet, ale i eksplikacja męskości, fascynacja ciałem, ekologia, wreszcie bardziej ulotne postrzeganie rzeczywistości czy wymiar czasu. Tokarczuk zostawia ślady nie tylko w poszczególnych rozdziałach, lecz także w kolejnych książkach. Można pokusić się o czasochłonną, ale jakże fascynującą próbę scalenia tych wszystkich fragmentów obecnych w powieściach i esejach autorki – wówczas ujrzymy, jak jej poglądy na wymienione sprawy rozwijały się, dojrzewały. "Empuzjon" wręcz do tego zachęca:

Płótno de Blesa wydawało mu się pełne znaczeń, jak szczegółowa mapa, której językiem są proste znaki niosące z sobą rozwidlające się sensy, na której ciągle odkrywa się coś innego, ponieważ kiedy tylko pójdzie się w głąb, świat okaże się nieskończony.

Spod warstwy narracji przewodniej, w której śledzimy losy Mieczysława Wojnicza, studenta Politechniki Lwowskiej leczącego się na gruźlicę w sanatorium w Görbersdorfie (dzisiejsze Sokołowsko), wyłania się sprawa kobiet. Jednak autorka nie stosuje prostej wykładni feministycznego dyskursu. Jej język jest bardzo subtelny, zakamuflowany, zmuszający czytelnika do własnych przemyśleń. Pozornie w "Empuzjonie" kobiety nie mają głosu, a rozmowy mężczyzn na ich temat sprowadzają się do kilku mizoginistycznych wywodów typu: "U mężczyzn silna wola pomoże zwalczyć niektóre pokusy szaleństwa, lecz kobiety są jej prawie zupełnie pozbawione [...]"; "Kobieta reprezentuje miniony i niższy etap ewolucji, tak pisze pan Darwin, a on ma tu przecież coś do powiedzenia"; "... bo ciało kobiety należy nie tylko do niej, ale do ludzkości"; "W sensie filozoficznym nie możemy traktować kobiety jako podmiotu całościowego, skończonego, jakim jest mężczyzna sam z siebie".

Parafrazując teksty filozofów, uczonych, literatów – począwszy od Aureliusza Augustyna, przez Schopenhauera, na Szekspirze i Josephie Conradzie skończywszy – Tokarczuk wyraża nie tylko stanowczy sprzeciw wobec tych poglądów, lecz także demaskuje ich powszechność zarówno dawniej, jak i dziś. Może jedynie forma głoszenia podobnych opinii uległa zmianie, ale ich treść wciąż pobrzmiewa.

Kobiety są natomiast obecne w inny sposób: w osobie (a raczej nieokreślonym bycie) narratora albo umierają w niewyjaśnionych okolicznościach, pojawiają się w fantazjach i wspomnieniach. Noblistka korzysta z metody działania Proustowskiej magdalenki (w "Empuzjonie" zastąpionej pistacjowymi makaronikami i całym repertuarem smaków, zapachów, kształtów, dotyku), przenoszącej bohatera w bezpieczny świat dzieciństwa, gdy opiekowała się nim piastunka Gliceria. Tokarczuk mistrzowsko przechodzi od konkretu do abstrakcji, od szczegółu do prawd uniwersalnych. Pierwszy z brzegu przykład:

Świeża flanelowa piżama była sztywna i nieprzyjemna, ale Mieczyś wiedział dobrze, że nazajutrz rano, po pierwszej nocy, stanie się taka sama jak zawsze – miękka i miła. Upływ czasu wygładzał kanty i szorstkości, czynił świat bardziej przyjaznym.

Tym, co poza tajemnicą i magiczną aurą pochłania w "Empuzjonie", jest przyroda. Niekiedy odgrywa rolę złowrogiej scenerii, częściej jednak staje się naszym sprzymierzeńcem. Autorka traktuje ją podmiotowo, nie lekceważy jej siły, dostrzega kruchość. Daje temu wyraz w aksamitnych i zarazem intensywnych impresjach, chociażby o kolorach drzew ("klon, który jest mistrzem kameleonowatości listowia") czy opadach ("krople skapują na ziemię, drażnią ją, powodują swędzenie, żłobią małe zagłębienia, potem zbierają się z wahaniem w małe strumyczki i szukają drogi między kamieniami, pod kępą trawy, obok korzenia, a następnie po ścieżce, którą wydeptały cierpliwie zwierzęta"). Dlaczego nie dostrzegamy tego na co dzień, jesteśmy obojętni, przez co pozwalamy niszczyć naturę? – zdaje się pytać Tokarczuk. Podobnie jest z miejscem, w którym toczy się akcja powieści. To nie tylko pieczołowicie oddana topografia dzisiejszego Sokołowska, lecz próba zrozumienia przestrzeni poprzez jej historię.

"To język sprawia, że jesteśmy tym, kim jesteśmy. Dlatego ja się biedzę nad każdym zdaniem, każde słowo musi mieć właściwe miejsce" – mówi jeden z bohaterów "Empuzjonu". U Tokarczuk również każda fraza jest dopieszczona, skupione w sobie słowa wytwarzają energię, którą dzielą się z sąsiadującymi leksemami. Wbrew pozorom to dopasowanie słów czy zdań nie polega na zgodnym uzupełnieniu, lecz opiera się na subtelnych wgnieceniach, marszczeniach w narracji. Zupełnie gładki język byłby nie do zniesienia. Dlatego też autorka bawi się zestawieniami, zaskakuje nieoczekiwanym skojarzeniem, zdecydowanym przejściem. W "Empuzjonie" da się wyczuć fakturę narracji.

Warstw tej powieści jest znacznie więcej, nawet uważna lektura nie dostrzeże wszystkich naraz. Najważniejsze, by znaleźć tam coś dla siebie, przymierzyć cudzą myśl, skroić ją na własną miarę i przy okazji przejrzeć się w lustrze współczesności. A w "Empuzjonie" jest z czego wybierać.

Olga Tokarczuk, "Empuzjon"

Wydawnictwo Literackie, Kraków 2022

Liczba stron: 400

ISBN: 978-83-08-07577-7