Natalka Suszczyńska, "Chipsy dla gości"

Boczniakowe dzieci, diamentowe prosięta, tańczące faktury, rodzina z domu typu kostka. Suszczyńska po raz kolejny sięga po poetykę surrealizmu, by przetestować kondycję współczesnego człowieka.

Jest takie słynne zdjęcie Philippe’a Halsmana z 1948 roku przedstawiające lewitującego Salvadora Dalego podczas pracy. Wraz z malarzem w kadrze unoszą się także przedmioty – sztaluga, krzesło, obraz – oraz koty. W czasie sesji na ustalony sygnał żona Halsmana miała podrzucić siedzisko, asystenci opróżnić wiadro z wodą i przygotować zwierzęta do "lotu", a Dali – podskoczyć. Synchronizacja wszystkich elementów nie była łatwa: raz twarz artysty zasłaniała rama krzesła, a to koty źle się ułożyły albo fotograf za szybko / za późno nacisnął spust migawki. Zadowalający efekt udało się uzyskać podobno dopiero po sześciu godzinach pracy, w dwudziestym ósmym ujęciu. Przed publikacją portretu w magazynie "Life" trzeba było dokonać drobnych poprawek, między innymi usunięto druciki, na których zawieszony był obraz. "Chipsy dla gości" Natalki Suszczyńskiej są właśnie takim surrealistycznym dziełem przed retuszem, niedoskonałym, ukazanym jakby w fazie tworzenia, a jednocześnie intrygującym i przyjemnym w użyciu.

Autorka książki "Dropie" oraz zina "Sny i Pokemony" powraca z tomem opowiadań tematyką zahaczających o twórczość Grzegorza Bogdała czy Mateusza Górniaka. "Chipsy dla gości" to przetwarzanie klisz, igraszki z trendami współczesności, w efekcie niekiedy za bardzo patchworkowe, czasem zbyt grzeczne w porównaniu do debiutu pisarki. O ile "Dropie" idealnie trafiły na swój moment, o tyle drugi tom opowiadań wydaje się nieco spóźniony. Być może to jednak nie wina literatury, lecz rzeczywistości, która niezwykle przyspieszyła, tak że to, co jeszcze wczoraj było niewiarygodne, nazajutrz spowszedniało. Opisując wszystko z dystansu i z nutką ironii, Suszczyńska daje nam do zrozumienia, że świat jest bardziej surrealistyczny, niż nam się wydaje.

Bohaterowie – w większości bohaterki – "Chipsów" to postaci mocno osadzone w rzeczywistości, która je przytłacza, ogranicza, zaciera więzi międzyludzkie, a zarazem stymuluje wewnętrzne instynkty. Kupują w szmateksach, prowadzą profile swoich zwierzaków w mediach społecznościowych, oglądają seriale, są beneficjentami paragonów grozy, latają w kosmos na "digital detox". Próbują uwolnić się z toksycznych relacji rodzinnych, odnaleźć się w systemie podziałów klasowych, toczą walkę o przetrwanie planety i z własnymi demonami. Często śnią na jawie:

Od rana mam w głowie lewitującego Bajgla. Jako że świnie nie lewitują, jestem pewna, że mi się to przyśniło. Nie takie rzeczy już mi się śniły, bo śniły mi się rzeczy najróżniejsze.

Właśnie za sprawą surrealistów marzenie senne definitywnie zadomowiło się w sztuce – także w sztuce słowa – z jednej strony będąc odzwierciedleniem stanu duszy artysty, z drugiej stając się niewyczerpanym polem do eksperymentów. "Chipsy dla gości" sytuują się gdzieś między schulzowskim oniryzmem a absurdem w wydaniu kafkowskim. Sen u Suszczyńskiej jest przestrzenią wolności, usprawiedliwieniem i motywatorem do podejmowania nieracjonalnych działań, a jednocześnie zjawiskiem drażniącym, uprzykrzającym życie. Na przykład w opowiadaniu "Agata i zmarli" bohaterkę najpierw nawiedzają we śnie nieżyjący członkowie rodziny, a potem osoby znane jedynie z telewizji, które znikają dopiero, gdy dziewczyna przestaje negować swoje prawdziwe ja (aby tego dokonać, jej koleżanka, Agata, tworzy murale zmarłych, z którymi rozmawia, a ona sama przepoczwarza się w pokemona). Suszczyńska sięga więc po poetykę surrealizmu po to, by pokazać głębszą prawdę o człowieku, wniknąć w jego podświadomość. Dla uzyskania tego efektu motyw snu wydaje się narzędziem najbardziej oczywistym, choć niekoniecznie najprostszym. Autorka korzysta z niego umiarkowanie, dzięki czemu udaje jej się uniknąć pułapki banalności.

Konwencja żartu obecna we wszystkich opowiadaniach tomu nie zaciera jednak powagi treści. Znakomite są – szczególnie dla osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą – impresje o fakturach. Surrealistyczne, a jakże prawdziwe:

Hanna zawsze pyta o NIP i o REGON. Wsłuchuje się w ich melodię i na jej podstawie ocenia atrakcyjność innych ludzi. To niezawodny system.
*
Hanna ma już swoje ulubione faktury. Ma też takie, których naprawdę nie szanuje.
Każda faktura ma swoją historię. Hanna wie, jak ją odkryć.
*
Hannie śnią się faktury. Mają ręce i nogi, i biorą ją do tańca.
– Nie tańczę – mówi Hanna. – Ale dla was zrobię wyjątek.

Można dobrze bawić się, czytając o hodowli boczniaków mających być lekarstwem na kryzys klimatyczny albo wyimki z forów internetowych na temat wychowania diamentowych prosiąt, ale na koniec dochodzimy do niewidzialnej ściany zbudowanej z absurdów współczesności, pogoni za fejmem, uzależnieniem od technologii, sztucznych relacji, stereotypów, przesądów i nieporozumień. Te ostatnie trafnie obrazuje sytuacja z opowiadania "Aleja Floksów", gdy Hanna, chcąc "udzielić nowoczesnej odpowiedzi", przekazuje komunikat za pomocą emoji: kwiatka (w zamyśle symbolizującego chodzenie na działki ogródkowe) oraz ikonki malowania paznokci lakierem (czynność obgryzania paznokci nie znalazła odpowiednika), które zostały zinterpretowane jako manicure w kwiatki. W "Chipsach dla gości" jeszcze wyraźniej niż w "Dropiach" widać konflikt pokoleniowy, próbę dopasowania się do otoczenia pomimo jego negacji.

Nawet jeśli niektóre opowiadania już dziś wydają się przebrzmiałe i można je odłożyć na półkę z napisem "retro", to za parę lat będą znakomitym tekstem źródłowym dla historyków czy socjologów – o ile nie zastąpi ich sztuczna inteligencja. Tak czy inaczej, SI też trzeba czymś nakarmić, a "Chipsy dla gości" to niezła przystawka do analizy początku drugiej dekady XXI wieku.

Natalka Suszczyńska, "Chipsy dla gości"
Wydawnictwo Ha!art, Kraków 2024
Liczba stron: 192
ISBN: 978-83-67713-33-7

opowiadania surrealistyczne

surrealiści

nadrealizm

opowiadania