Hasło konsumpcji pojawiało się w twórczości Natalii LL w latach 1972-1975, w tytułach serii prac. "Sztuka konsumpcyjna", a w 1975 roku także "Sztuka postkonsumpcyjna", to zbiór czarno-białych i kolorowych fotografii oraz filmów ukazujących twarze kobiet zjadających w ostentacyjny sposób różne produkty: banany, parówki czy kisiel.
"W 1971 roku skróciłam sobie nazwisko. Odkleiłam się od Natalii Lach-Lachowicz, stałam się Natalią LL. Te dziewczyny-modelki są moimi sobowtórami" – mówi artystka w rozmowie z Culture.pl.
Sfotografowane modelki to seksowne blondynki o specyficznej, nieco lalkowatej urodzie, co nadaje ich czynnościom niemal perwersyjny, na pewno erotyczny charakter. To wrażenie wzmożone jest dzięki powtórzeniu, gdy na serii klatek możemy śledzić zarejestrowane kolejne etapy wykonywanej czynności. Dwuznaczny sposób, w jaki Natalia LL prezentuje procesy materialnej i estetycznej lub raczej erotycznej konsumpcji, powoduje, że obrazy mogą zarazem fascynować i odpychać. Pokazana w bezpośredni sposób, niemal fizjologiczna czynność konsumowania, skontrastowana została ze sterylną elegancją starannie opracowanych, błyszczących, czarno-białych lub barwnych odbitek fotograficznych.
"W latach 70. napisałam tekst, że będę zapisywała i rejestrowała rzeczy zwyczajne. To, co człowiek robi codziennie, czyli jedzenie, mówienie – miałam taką serię z ustami wypowiadającymi słowa. Czasem było napisane co to jest, a czasami było zakryte i ja do dziś nie chcę powiedzieć, co to jest za słowo. Dalej siedzenie, spanie – była praca "Śnienie", skakanie, dotykanie – były "Punkty podparcia", jak ja byłam anteną, która dotykała kosmosu. Były to wszystkie czynności, które człowiek robi codziennie, zaznaczyła się konsumpcja. Dziewczyny-modelki konsumowały, a ja to rejestrowałam. To była rejestracja konsumpcji, która – nagle okazało się, że – jest strasznie erotyczna. One w taki erotyczny sposób zajadały. A zachodnia krytyka mówiła i pisała, że jest to sztuka krytyczna pokazująca, że w PRL-u nie było niczego, tych parówek, bananów. To była sztuka krytyczna, która obnaża PRL" – mówi Natalia LL w rozmowie z Agnieszką Sural na Culture.pl (styczeń 2015).
Dzieło sztuki prezentujące trywialny akt jedzenia można odebrać jako prowokację, zwłaszcza gdy czynność została wyrwana z kontekstu - obyczajowego, społecznego albo artystycznego, jaki stanowią choćby przedstawienia uczty w dawnym malarstwie. Można ją uznać za próbę przeciwstawienia się ekskluzywności przekazu artystycznego, który zapewniał identyfikowanie dzieła przez odbiorców na podstawie obowiązującego pojęcia sztuki lub aktualnych wyobrażeń na jego temat. "Sztuka konsumpcyjna" Natalii LL byłaby więc bliska wcześniejszym realizacjom artystki, takim jak "Rejestracja permanentna", "24 godziny" lub "Sfera intymna", z lat 1970-72. Były one wynikiem przyjęcia koncepcji sztuki jako ciągłego procesu, którego "permanentność" i bezpośredniość była porównywana do charakteru procesów życiowych, jak oddychanie, sen, jedzenie czy poruszanie się.
"W Polsce, ta praca była bardzo negatywnie odbierana, bardzo krytykowana. Natomiast Zachód ją natychmiast kupił. Była pokazywana na okładkach "Flash Artu", "Art Pressu" i innych francuskich pism. Ta praca bardziej żyła na Zachodzie, w Polsce trochę mniej. Choć już ją uznali i już mnie tak nie krytykują przynajmniej."
"Sztuka permanentna" to hasło głoszone od 1970 roku przez grupę Permafo, w której działaniach uczestniczyła Natalia LL wraz ze Zbigniewem Dłubakiem, Andrzejem Lachowiczem i Antonim Dzieduszyckim. Ich strategia zakładała odwoływanie się do tematów związanych z pospolitymi sytuacjami, które dokumentowano w możliwie bezpośredni sposób. Koncepcja ta była kojarzona przez krytykę z pop-artem, zwłaszcza poetyką filmów Andy'ego Warhola. W przypadku Natalii LL skojarzenie było o tyle zasadne, że artyści związani z pop-artem odwoływali się do wzorców wizualnych kultury masowej i podejmowali tematykę kapitalistycznego dobrobytu oraz propagandy powszechnej konsumpcji.
Wątpliwy wydawał się jednak sens podjęcia takiej problematyki w ówczesnej Polsce, gdzie panowała socjalistyczna gospodarka niedoboru. Z tego powodu pracom Natalii LL odmawiano waloru krytycznego. Z dzisiejszej perspektywy jednak lata siedemdziesiąte w PRL jawią się jako okres silnego rozbudzenia potrzeb konsumpcyjnych, a także kreowania wizualnych zachęt do ich zaspokajania. Wprawdzie możliwości konsumpcji były mocno ograniczone, ale paradoksalnie ten fakt tylko wzmaga polityczną wymowę prac artystki. Konsumpcja, która w dekadzie gierkowskiej była narzędziem polityki państwowej, a reglamentowane towary pojawiały się na półkach sklepowych we właściwych z perspektywy władz momentach, istniała w sferze oczekiwań i wyobrażeń społeczeństwa, a sterowanie nią było jednym ze sposobów sprawowania władzy.
"(…) cała moja sztuka od 1972 roku była związana z konceptualną zabawą, konsumpcją. Oczywista przewrotność sztuki konsumpcyjnej była rodzajem kpiny ze świata dojrzałej konkretności, a więc banany w uległych i czarujących ustach mogły się zamienić za przyczyną naszej przewrotnej wyobraźni w penisy spragnione pieszczot. (…) Być może dlatego sztuka konsumpcyjna jest manifestacją radości życia z pełną świadomością trwogi i eschatologicznego końca człowieka" – Natalia LL, "Teoria głowy", 16 marca 1991, cyt. za: katalog wystawy Natalii LL "Secretum et tremor" w CSW Zamek Ujazdowski.
Aby wydobyć krytyczny wymiar prac Natalii LL, badacze zwracali uwagę na erotyczny charakter jej fotografii. Piotr Piotrowski pisał o ostentacyjnym powiązaniu erotyzmu z konsumpcją, czy nawet "konsumpcyjnej erotyce" tych prac. Jego zdaniem obnażona w nich została reifikacja erotyki, będąca nieodłączną cechą masowej kultury wizualnej. Ponadto uznał pracę za krytyczną w stosunku do starannie maskowanej przez władze, antykobiecej polityki w czasach PRL, która była zresztą jednym z przejawów większego problemu - negatywnego stosunku do kobiet głęboko zakorzenionego w kulturze polskiej, w jej mitach i stereotypach. Natomiast Agata Jakubowska w swej interpretacji dzieła Natalii LL przyjęła perspektywę lacanowskiej psychoanalizy, co pozwoliło jej zauważyć, że modelka na fotografiach przyjmuje zawsze rolę aktywną, podczas gdy element męski, czyli fallus, zostaje w nich zredukowany do symbolicznego przedmiotu konsumpcji. Aktywnej roli kobiety towarzyszy instrumentalizacja mężczyzny, dochodzi więc do odwrócenia tradycyjnych ról społecznych i kulturowych.
Co ważne, kobieta jest w tej pracy podmiotem przedstawienia, kreuje własną wizję rzeczywistości, zajmując miejsce fotografa, za obiektywem. Miejsce patrzącego, a więc podmiotu przedstawienia, było tradycyjnie zarezerwowane dla mężczyzny, któremu kobiety się "przedstawiały", on zaś skupiał w swym spojrzeniu całą władzę. W tej pracy spojrzenie należy do kobiety, rozumianej nie tylko jako autorka fotografii. Modelka na fotografiach ma otwarte oczy skierowane wprost w obiektyw, a za jego pośrednictwem w widza. Prace są skonstruowane w ten sposób, by spojrzenie odbiorcy poruszało się między ustami jedzącej modelki i jej szeroko otwartymi oczami. Patrzenie zostaje w ten sposób utożsamione z konsumpcją, więc władza leży po stronie kobiety, która nie tylko zjada symbol męskiej dominacji, ale sprawuje również kontrolę swym spojrzeniem.
"Każdy okres w mojej twórczości uważam za ważny, bo był to etap przejścia z jednego w drugi. To, co ludzie kochają, to na pewno moją "Sztukę konsumpcyjną" i "Sztukę postkonsumpcyjną". To jest taka fotografia, którą w tej chwili bardzo lubi młodzież. Czy wyjeżdżam do Barcelony, czy do Madrytu, młodzież hiszpańska ma moją "Sztukę konsumpcyjną" w komórce. Jest to bardzo miłe, ale ona najbardziej zaznaczyła się w sztuce, jest moją najbardziej rozpoznawalną pracą" – mówi Natalia LL w rozmowie z Agnieszką Sural na Culture.pl (styczeń 2015).
Literatura:
- "Natalia LL. Sztuka i energia", katalog, red. Andrzej Lachowicz, Adam Sobota, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 1994
- Agata Jakubowska, "Kobieta wobec seksualności - podporządkowana, uwikłana czy wyzwolona? O kilku aspektach twórczości Natalii LL z perspektywy psychoanalizy Lacanowskiej", "Artium Quaestiones", nr VIII, Poznań 1997
- Piotr Piotrowski, "Znaczenia modernizmu. W stronę historii sztuki polskiej po 1945 roku", Poznań 1999
- Natalia LL, "Teoria głowy", 16 marca 1991, cyt. za: katalog wystawy Natalii LL "Secretum et tremor" w CSW Zamek Ujazdowski
Wideo:
Autor: Magdalena Wróblewska, listopad 2009; aktualizacja: AS, styczeń 2015.
- Natalia LL
"Sztuka konsumpcyjna"
seria prac fotograficznych i wideo
1972-75