Leopold Tyrmand, "Zły"

Powieść Tyrmanda to niezwykle szeroka panorama odbudowującej się po wojnie Warszawy, w której odnaleźć można zarówno kreślone ze swadą portrety mieszkańców, jak i dokumentalny zapis lęków, którym formalny koniec wojny bynajmniej nie przyniósł kresu.

Ponad pół tysiąca stron; kilkudziesięciu wymienionych z imienia i nazwiska bohaterów (w tym jeden, nieuchwytny "Zły", pierwszy warszawski superhero); leżąca w powojennych gruzach – lub dopiero powoli z nich powstająca – stolica; soczyste, pełne szczegółów opisy jej szemranych przestrzeni i mieszkańców, w tym reprezentantów półświatka; wartkie dialogi i dużo, bardzo dużo ruchu – spacerów, biegów, gonitw, ucieczek.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Mural autorstwa Adama Walasa nawiązujący do "Złego" Leopolda Tyrmanda, Warszawa, fot. Maciek Jazwiecki/AW

Obrazek

tyrmand_mural_ag.jpg

"Zły" to z jednej strony lektura lekka, z drugiej ciężka książka-cegła (zresztą wiele w tej powieści pada pochwał dla warszawskiej cegły…) i to dopiero pierwszy z jej licznych paradoksów. Wymieńmy ich jeszcze kilka: to western, a zza żelaznej kurtyny (czyli eastern), w dodatku wielkomiejski. To dzieło artystycznie wybitne na poziomie stylu (opowieści) i stylizacji (warszawskiej gwary chociażby), a zarazem poświęcone zjawiskom oraz doświadczeniom najpowszedniejszym. Książka wydana w roku 1955, opisująca ciemne zaułki i niechlubne praktyki przestępcze socjalistycznej stolicy, która mimo to nie została poddana bezlitosnej cenzurze. Rzecz wielokrotnie wystawiana w teatrach (także radiowych), a wciąż nie zekranizowana (choć kryminalny charakter wydaje się ją do tego predestynować – nietrudno wyobrazić sobie zainspirowany Tyrmandem doskonały serial). Może to właśnie powody, dla których w ostatnich dekadach z powieścią mierzyły się tuzy polskiego literaturoznawstwa: Inga Iwasiów, Wacław Forajter, Ryszard Przybylski i wiele innych. I choć dziś nie jest już wstyd zajmować się popkulturą, to przecież o niewielu innych utworach można powiedzieć, że zwróciły uwagę tak licznych krytyków i badaczek.

Tytułowy bohater jest jeden, lecz – skoro ten artykuł służyć ma m.in. jako zachęta do lektury – niedobrze byłoby powiedzieć tu o nim zbyt wiele, odbierając tym samym komuś czytelniczą przyjemność. Wskażmy więc na pozostałych – a osób tych jest wiele. Znajdziemy tu głównie mężczyzn (najważniejszą protagonistką jest młoda sekretarka, urodziwa Marta Majewska, swoista every woman/girl Warszawy tego okresu), większość nosi zabawne, znaczące nazwiska, na różne sposoby korespondujące z cechami charakteru i zawodami (buchalter Drobniak, reporter Wirus, szofer Śmigło, krawiec Tkaczyk, milicjant Dziarski itd., itp.). Wśród pozostałych profesji znajdziemy kioskarzy, sportowców (oraz działaczy sportowych), listonoszy, specjalizacje medyczne, kolejarzy, szoferów, pracowników gastronomii i kilka innych jeszcze, najczęściej typowo miejskich, usługowych i wprawiających, by tak rzec, metropolię w ruch.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Klub studencki "Hybrydy" w Warszawie, 1959, fot. Zbyszko Siemaszko/Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC

Obrazek

warszawa_klub_nac.jpg

W pewnym sensie jest powieść Leopolda Tyrmanda kolekcją typów warszawskich, właściwą literaturze (ale i np. grafice czy malarstwu) XIX-wiecznej – to próba stworzenia zbiorowego wielkomiejskiego tableau, portretu zbiorowego. Jeśli dodamy do tego panoramiczny rozmach – tekst jest aż gęsty od nazw miejscowych, pokrywających gęstą siatką plan stołecznego Śródmieścia i Woli, z kilkoma ekskursami na praską stronę Wisły (np. bazar Różyca) – to otrzymujemy próbę holistycznego ujęcia Warszawy połowy XX wieku. I to takiej, jakiej doznawali warszawiacy "naprawdę" – w której śmietanka towarzyska, stołeczny beau monde, mieszała się z półświatkiem: chuligańską obyczajowością znaną z piosenek podwórzowych i apaszowskich hymnów międzywojnia. Tyrmand nie ucieka się do uczonej socjologii – raczej uprawia ją (niczym protoplasta współczesnych urban studies i kulturoznawstwa), przyglądając się światowi sportu, rozwojowi motoryzacji, mechanizmom rządzącym mediami (praca redakcji prasowej, kioskowa i oralno-plotkarska dystrybucja informacji), małym punktom usługowym i sposobom korzystania z parków (np. Centralny Park Kultury na Powiślu) itp. To kryminał wypełniony po brzegi kryminalnymi rozrachunkami, tekst popularny zanurzony w popkulturze, chyba największa objętościowo ballada o Warszawie tkwiąca po uszy w tradycji stołecznych ballad.

Warszawa dekadę po wojnie – jak już powiedziano – wciąż nie podźwignęła się z gruzów. Kamieniczne ostańce tkwią nieraz wśród (jak pisano) morza ruin, stołecznego morza martwego, pustyni, księżycowego pejzażu śmierci – pięknie pisał o tym choćby Roman Kobendza, drzewoznawca i kronikarz tego, jak rośliny ruderalne, najdzielniejsze spośród gatunków synantropijnych, zarastały te przestrzenie poległego miasta. W takim krajobrazie rosły ambitne realizacje nowej socjalistycznej ojczyzny – siedziby państwowych instytucji, infrastruktura sportowa i kulturalna wskrzeszonego miasta. I tu właśnie – zarówno w labiryntach korytarzy odartych kamienic, w melinach urządzonych w pozostałościach "miasta-po-getcie" (by sparafrazować Jacka Leociaka piszącego tak o Muranowie), jak i na placach budowy nowych domów mieszkalnych i towarowych, na szlakach pieszych i autobusowych lub samochodowych pogoni, rozgrywa się wartka akcja "Złego". Stosunki społeczne tej metropolii, jeśli przymknąć oczy na praktyki elity, reguluje raczej pięść niż prawo (tu z kolei nawiązanie do znakomitego "filmu ruderalnego" "Prawo i pięść" w reżyserii Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego), a niektóre fragmenty dzieła Tyrmanda mogłyby zostać umieszczone w aneksie do takich opracowań czasu powojnia jak "1948. Wojna i pokój" Magdaleny Grzebałkowskiej czy "Wielka trwoga. Polska 1944–1947" Marcina Zaremby, książek demistyfikujących założenie, że koniec wojny przynosi spokojne czasy. Wręcz przeciwnie, Leopold Tyrmand zdaje się potwierdzać tezy reportażystki i historyka – koniec wojny oznacza niestabilność, anomię i uwolnienie przemocy.

Odbudowa Warszawy [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

I tu właśnie pojawia się tajemniczy Zły, postać szeptanej legendy, ale i realny stróż prawa, obrońca bezbronnych i pogromca przestępczych układów. Czy interwencja superbohatera jest jedynym sposobem na pokonanie zagrożeń warszawskiego Gotham? No właśnie – to trudne pytanie. Z jednej strony jego siła, prędkość, spryt i kręgosłup moralny wydają się jedynym ratunkiem, z drugiej – być może – na końcu zwycięży nie tyle ów "dobry Zły" (frapująca to zresztą ksywa i nie należy się dziwić inicjatorom stołecznego piłkarskiego klubu spod znaku Against Modern Football, że właśnie taki – zapożyczony od Tyrmanda – szyld sobie obrali), lecz wytworzona między jego "cywilnymi" sprzymierzeńcami pozytywna społeczna energia. Z samego Złego nie powstałaby ta szlachetna warszawska ferajna, która ostatecznie zastąpić ma przestępców i chuliganów. W bohaterze indywidualnym zdeponowany jest (a na kartach powieści stopniowo się wyzwala) duch zadziornej acz cnotliwej Warszawy.

Omawiane tu opus Leopolda Tyrmanda to nie tylko kryminał, nie tylko popkulturowa opowieść o superbohaterze, nie tylko zbiorowy portret warszawiaków i panoramiczny pejzaż stolicy, to nie tylko sensacyjny tekst kultury, który mimo poczytności i polotu wciąż wzbudza lęk filmowców – to także wielka pochwała miejskiego gwaru, ruchliwości i wymieszania. A tym, co Tyrmanda fascynuje na pewno, jest motoryzacja (w nagrodę za napisaną powieść pisarz otrzymał zresztą osobowy samochód). Mamy więc bohatera w postaci miejskiego autobusu, lecz nie tylko. W powieściowym car parku oprócz polskiej warszawy (użytej chociażby w najdłuższym powieściowym pościgu) ulice przemierzają m.in. chevrolet deluxe, austin, morris, przywołane w jednej z rozmów wyścigowe bugatti, wysłużony, niepozorny, lecz mocny wanderer, stara dekawka, trącący już myszką cadillac, sprawny citroën porucznika Dziarskiego, zajmujący ważne miejsce w fabule oliwkowy humber – nówka, bo rocznik 1954 – oraz być chyba najbardziej tajemniczy "wiekowy pojazd o szprychowych kółkach, tak zwany kabriolet czółenko, z łódkowatym tyłem nadwozia modnym tuż po pierwszej wojnie światowej", należący do "pana w meloniku i z parasolem", którego kolekcjonerską, ale też mechaniczną wartość docenić potrafią jedynie koneserzy. Tyrmand ma oko (i pociąg) do motoryzacji, ale chyba nie tylko z tego wynika skrupulatność, z jaką odnotowuje występujące na ulicach stolicy modele. Można w tym zobaczyć też myślenie życzeniowe – pisarz chciałby, by Warszawa była prawdziwym, kapitalistycznym miastem, tętniącym życiem nie tylko towarzyskim, ale też energią ulicy – a zmotoryzowanie miałoby być jej jednoznaczną emanacją.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Publicysta "Przekroju" Leopold Tyrmand pisze na maszynie podczas meczu Pucharu Davisa na kortach warszawskiej Legii, 15.05.1947, fot. CAF / PAP

Obrazek

leopold-tyrmand-korty-legii-15-05-1947-pap_19470515_00y-s.jpg

I może właśnie to jest jeszcze jeden klucz do zrozumienia skrzącej się humorem powieści Tyrmanda? Być może nie trzeba dać się zwieść reporterskiej przenikliwości i aptekarskiej dokładności, z jaką odmalowane zostają realia lat 50.? Być może należy poszukać czegoś ukrytego pod wyznaniem miłości do stolicy połowy wieku? Może pod tym barwnym malowidłem odnajdziemy marzenie Tyrmanda, by Warszawa była miastem niczym z USA – miastem z amerykańskiego kryminału, metropolią z wszystkimi jej wspaniałościami, ale i bolączkami, właściwymi dla wolnego – jak uważał autor – świata. Być może tam właśnie nadludzką mocą swojego superbohatera przenieść chciał pisarz swoje miasto.