Niejako w dowód wdzięczności Hacki uzyskał stanowisko opata konwentu cysterskiego w Oliwie. Nie przeszkodziło mu to w kontynuowaniu działalności dyplomatycznej i wywiadowczej. Stanowisko opata nie było jednak, jak można by sądzić, tylko "zasłoną dymną" dla pozostałych zadań Hackiego. Podczas swoich rządów zasłużył się ufundowaniem kilku elementów wyposażenia dla klasztornego kościoła. Najważniejszy z nich to monumentalny ołtarz główny powstały w 1688 roku.
Dzieło to zachwyca połączeniem dwóch przeciwności: trwałej, stałej struktury kolumnowej i ulotnego zwieńczenia z obłoków. Dolna część ołtarza składa się z czternastu potężnych kolumn w porządku korynckim ulokowanych na planie połowy owalu. Posiadają one wspólne belkowanie, wyłamane nad środkową częścią, w której znajduje się obraz - dzieło gdańskiego malarza Andrzeja Stecha. Górna część ołtarza ma formę gigantycznego przestrzennego leja zrobionego ze stiuku. Na jego końcu znajduje się okrągłe okno dające światło, które kierowane jest wprost do wnętrza świątyni. Do światła podążają dziesiątki główek aniołków ze skrzydełkami. Jest ich prawie 150. Nieco niżej z obłoków wyłaniają się: Mojżesz z tablicami Prawa i Łaski, król Dawid z harfą, św. Jan Chrzciciel z barankiem oraz Chrystus z rozłożonymi rękami, jak w scenie Sądu Ostatecznego. Lej wieńczy Archanioł Michał z wagą. Przedstawione po bokach ołtarza aniołki podtrzymują kotarę, która odsłania przed widzami wydarzenia rozgrywające się wśród obłoków. Wchodzącym do kościoła może wydawać się, że aniołki podnoszą kotarę specjalnie dla nich, a gdy ją opuszczą widoczna będzie jedynie dolna część ołtarza.
Niezwykłe w ołtarzu oliwskim jest zestawienie materiałowe kolumn wykonanych z marmuru ze stiukiem, z którego powstał kłąb obłoków. Taka kompozycja ma również znaczenie ideologiczne, gdyż kolumna od starożytności była symbolem trwałości i stałości. Być może chodzi tu o trwałość w wierze chrześcijańskiej. Kolumny mogą się również odnosić do obrazu ołtarzowego przedstawiającego Matkę Boską i św. Bernarda z Clairvaux - założyciela reguły cystersów. Ich liczba - czternaście - to celowe nawiązanie do rzadkiego w Rzeczypospolitej, ale popularnego szczególnie w kręgach cysterskich na Śląsku, motywu Czternastu Świętych Wspomożycieli. Są to ci święci, których wstawiennictwo u Boga kościół katolicki uznał za wyjątkowo skuteczne. Zalicza się do nich śś. Achacego, Barbarę, Błażeja, Cyriaka, Dionizego, Erazma, Eustachego, Idziego, Jerzego, Katarzynę z Aleksandrii, Krzysztofa, Małgorzatę, Pantaleona oraz Wita. Wszystkich wymienionych cechuje stałość i niezmienność (kolumny), a zawierzenie im w potrzebie wiedzie do obłoków, światła, Nieba (obłoki).
Pod względem formalnym ołtarz oliwski to doskonały przejaw dojrzałej sztuki barokowej importowanej prosto z Rzymu. Wykorzystane w nim zostały koncepcje zastosowane przez Gianlorenza Berniniego w Cathedra Petri - tronie św. Piotra znajdującym się w prezbiterium bazyliki watykańskiej. Opat Hacki musiał bywać w Rzymie, czy to w celach dyplomatycznych czy z innych pobudek, i znał najnowsze prądy w sztuce. Okrągłe okienko ołtarza oliwskiego przywołuje na myśl fasady rzymskich kościołów Santa Maria in Via Lata oraz San Vincenzo e Anastasio.
Niewyjaśniona pozostaje kwestia autorstwa dzieła. Zapewne wykonał je rzeźbiarz, który również był w Rzymie, być może nawet z Włoch pochodził. Identyfikowanie go z Andreasem Schlüterem jest nie do końca uzasadnione, ze względu na pewne różnice formalne oraz fakt, że w tym czasie Schlüter przebywał w Warszawie. Co prawda zdarzało mu się wysyłać dzieła ze stolicy, ale do stworzenia tak zespolonego z architekturą ołtarza potrzebna była wizyta na miejscu. Z drugiej strony w Gdańsku nie pracowały wówczas wybitne osobowości artystyczne w zakresie rzeźby, które mogłyby się równać z tym najlepszym rzeźbiarzem epoki baroku na północ od Alp.
Ołtarz oliwski pozostaje więc dziełem jednostkowym i na wskroś zagadkowym. W najbliższym otoczeniu brak obiektów, z którymi można by go porównać. Na temat jego autorstwa przekonująco nie wypowiada się również dotychczasowa literatura. Należy więc uznać ołtarz za import strukturalny z Rzymu, wykonany zapewne przez znającego Włochy i twórczość Gianlorenza Berniniego zdolnego rzeźbiarza.
Autor: Jakub Jagiełło, listopad 2010
- Ołtarz główny w katedrze w Oliwie
1688, Gdańsk
autor nieznany