Zestaw do tłumaczenia (2). Justyna Czechowska: Powinność

gala_nagrody_wislawy_szymborskiej_w-sr-dku-justyna_czechowska_fot_jakubporzycki_ag_2018_jp180609_111.jpg, default, Zestaw do tłumaczenia (2) Justyna Czechowska: Powinność, Gala Nagrody im. Wisławy Szymborskiej 2018, w środku Justyna Czechowska, fot. Jakub Porzycki / Agencja Gazeta, center

#literatura

Takiemu tłumaczowi jak ona, który sam sobie sterem, żeglarzem, okrętem, nie jest obojętne, co załaduje na literacką łajbę. Bo tłumaczenie to nie wycieczka do spa, ale wyprawa do dżungli.

Gdyby w połowie lat 90. ktoś szukał Wieży Babel, odnalazłby ją w liceum w Helsingborgu. Stare portowe miasto na południu Szwecji leży tak blisko Danii, że dzieli je od niej jedynie wąska cieśnina. Ta bliskość – terytorialna, ale też ludzka, uratowała podczas drugiej wojny światowej osiem tysięcy Duńczyków pochodzenia żydowskiego, którzy zostali przeszmuglowani z jednego brzegu na drugi. Pół wieku później w Helsingborgu roi się od rodzin z terenów byłej Jugosławii, które uciekły przed konfliktem na Bałkanach. Czternasto-szesnastolatkowie szlifują podstawy języka szwedzkiego w tzw. klasie ”przejściowej”. Z innymi uchodźcami dogadują się na migi albo kaleczonym angielskim. Wśród Serbów, Albańczyków, Chorwatek, Irakijczyków, Bośniaczek jest dziewczyna z Polski, Justyna Czechowska (rocznik’ 79) – dziś tłumaczka z języka norweskiego i szwedzkiego, między innymi wierszy Linn Hansén. Przełożyła je z własnej inicjatywy i oczywistego dla niej powodu – uznała, że są tego warte.

Pomiędzy światami

Thumbnail — "Przejdź do historii", Linn Hansen, okładka

Za tomik ”Przejdź do historii” obie panie, autorka i tłumaczka, zostały uhonorowane Nagrodą im. Wisławy Szymborskiej w kategorii poezji przełożonej na język polski. Linn Hansén zbudowała wiersze oszczędnie, bez ”zaprawy” złożonej ze znaków przestankowych, jeśli nie liczyć kropek. W swoich dociekaniach, ”czym jest serce historii i czy bije jak dawniej”,
użyła języka jak ze szkolnych sprawdzianów, wyświechtanych fraz, które przemieszała z codziennością.

Gdzie żyli jest interesujące podobnie jak pytanie o to dla kogo.
Dla kogo żyli.
Żyli dla psa.

”To dość rzadko spotykany wypadek na polskim rynku wydawniczym, na którym ukazuje się wyjątkowo mało przekładów poetyckich – w przeciwieństwie do przekładów prozatorskich” – uzasadniała werdykt jury Paulina Małochleb, chwaląc ”zwarty tom” za to, że jest ”doskonale, konsekwentnie, spójnie skomponowany”.
Justyna Czechowska zdołała tę misterną budowlę przetransportować na polski grunt bez uszczerbku dla konstrukcji. Kierowała się poczuciem odpowiedzialności wobec autorki, ale nie tylko, bo jak zaznacza, czuje także ”ogromną”– powtarza – ”ogromną odpowiedzialność wobec polskiego czytelnika”. Nie podjęłaby się przekładu Linn Hansén, gdyby podobnie jak ona nie wątpiła w sens tego, ”co historia ma do zaoferowania” poza smutną prawidłowością, że szewców zamienia w żołnierzy, a pokojowych malarzy w dyktatorów.

Takiemu tłumaczowi jak ona, który sam sobie sterem, żeglarzem, okrętem, nie jest obojętne, co załaduje na literacką łajbę. Pływa pod tą samą banderą co Karl Dedecius, który w ”Notatniku tłumacza” pisał: ”A teraz jako tako dojrzawszy, skleciłem sobie własną łódkę i mieszkając nad brzegami wielkiej rzeki, która dzieli światy, próbuję, jak umiem i ile miejsca starczy w moim czółenku, uratować, przeprawić, przekazać”. O sensie tej przygody pisze, że jest nim służba: ”służba przewoźnika, służenie komunikacji między światami, budowanie żywego pomostu między dwoma brzegami jednej rzeki”.

Na zapleczu słów

Zaczyna pracę o ósmej, kiedy córka już wyjdzie do szkoły. Zaparza drugą kawę i wgryza się w tekst tłumaczenia. Siedzi nad nim do trzynastej. To najbardziej intensywne pięć godzin dnia. Unika tłumaczenia z doskoku (”jest frustrujące”), na które była skazana jeszcze parę lat temu, gdy pracowała na stałe w Duńskim Instytucie Kultury. Doskoczyć można do wiersza, podczytywanego w autobusie, ostatecznie do opowiadania, ale nie do powieści, która wymaga pełnego zanurzenia w równoległym świecie, wsłuchania się w głos narratora.

Oryginał książki na stojaku (nie lubi tłumaczyć z pdf-a), czasem upstrzony notatkami na marginesie. Przeczytany, przyswojony, przemyślany. Gotowy do wyruszenia w drogę.

”Tłumaczenie to nie tylko siedzenie przy biurku, to cały proces”, wyjaśnia Justyna Czechowska, co przywodzi na myśl komiks „W głowie tłumaczy” narysowany kreską pięciu rysowników według scenariusza Tomasza Pindela, także tłumacza (literatury hiszpańskojęzycznej).

”O, na ostatniej stronie jesteśmy my – Magda Heydel, Ula Kropiwiec, Ola Szymańska i ja” – wskazuje Justyna Czechowska, widząc, że mam ten komiks przy sobie. Cztery kobiety (w tym trzy tłumaczki) stanowią mózg Festiwalu ”Odnalezione w tłumaczeniu”, który co dwa lata organizuje w Gdańsku Instytut Kultury Miejskiej. To nie mniej ważna część jej translatorskiej powinności: zwrócić uwagę czytelników na wysoką jakość literackiego przekładu, za którą nie idzie w parze równie wysoka pozycja rynkowa tłumacza.

Każda forma, by tę uwagę przyciągnąć, jest dobra – dyskusja, panel, podczas festiwalu był nawet sparing pomiędzy Barbarą Kopeć-Umiastowską a Maciejem Świerkockim, którzy zmierzyli się z dystopijnym opowiadaniem Tima Horvatha. Wniosek: dwa identyczne przekłady to utopia. Do podobnych wniosków skłania wspomniany komiks, w którym – trochę jak w serialu ”Było sobie życie” – została zilustrowana droga, jaką przechodzi oryginalny tekst, zanim zakończy kurs na stacji Język Docelowy. Kolejne przeszkody i etapy tej wędrówki (analiza znaczeniowa, czas gramatyczny, sens całości, styl wypowiedzi, itd.) pozwalają zrozumieć, że nie jest to wycieczka do spa, ale wyprawa do dżungli, w której na tłumacza czyhają niebezpieczeństwa, takie jak „nawiązania kulturowe nienadające się do bezpośredniego przełożenia”.

”Narzędziem mojej pracy są przede wszystkim słowa”, mówi Justyna Czechowska, w czym kryje się pewien paradoks, bo przekłada sporo poezji, w której tych słów jest niewiele, za to ich zaplecze – ogromne. Po pierwsze, studia literaturoznawcze i slawistyka na uniwersytetach w Sztokholmie, Göteborgu i Uppsali, po wtóre częste podróże do Szwecji. Raz – żeby odwiedzić mamę, która nadal mieszka w Helsingborgu, a dwa – żeby ”poszerzyć pole obowiązku”. To może być obejrzenie spektaklu, który wiąże się z pracą nad tekstem, jak w przypadku ”Miłosnej wojny stulecia” Ebby Witt-Brattström opisującej „taniec śmierci” dogorywającego małżeństwa. Może być konferencja o Tove Jansson, której „Listy” stanowią ledwie urywek z ponad stu tysięcy, jakie wysłała w swoim życiu. Może być wreszcie wyjazd do miejsca, w którym rozgrywa się akcja powieści, bo przez Google Maps nie da się „nasiąknąć klimatem, widokiem, językiem danej osoby, jej środowiska, emocjami”.

Kiedy tłumaczyła powieść o Grecie Garbo napisaną przez Ellen Mattson, oplakatowała cały pokój wizerunkiem aktorki, obejrzała filmy z jej udziałem, przejrzała wszystkie możliwe zdjęcia w internecie i przeczytała książki.

Dlaczego? ”Bo mnie to interesuje, wciąga” – odpowiada. ”Wierzę, że z tego powstają potem słowa, po które w największej potrzebie sięgam w głąb pamięci, a nawet – powiem górnolotnie – w głąb emocji”. Widać rację miał Stanisław Balbus, pisząc na łamach ”NaGłosu” o tłumaczu: ”pośrednik i wykładacz cudzych snów poetyckich” (wrzesień 1993, numer poświęcony problemom poetyckiego przekładu).

Nigdy nie wiadomo, kiedy się trafi na słowa, które są tak przemyślnie schowane. Niektóre prowadzą nocny tryb życia, dlatego przy łóżku Justyny Czechowskiej zawsze leży notes i długopis. Pewnego razu obudził ją w nocy wyraz, za którym chodziła od dłuższego czasu. Poderwała się i zapisała: ”stęknęła”.

Trudno o lepszą egzemplifikację marzenia, które chciała zrealizować po studiach: być jak najbliżej tekstu, konfrontować się z nim sam na sam.

Skrzyżowanie nierównorzędne

Początkowo obawiała się, że ciężko będzie przenieść szwedzką poezję na rodzimy grunt, bo się nie przyjmie. Język polski jest twardy, konserwatywny, zamknięty na obce słowa. Nie znosi powtórzeń. Szwedzki: melodyjny, ma krótsze wyrazy, często je łączy.

Polaków i Szwedów różni także podejście do poezji, bo w przeciwieństwie do naszych praktycznych sąsiadów zza morza, którzy cenią jej walory użytkowe, traktujemy ją ”jak piorun, który Bóg zsyła na wieszcza”, dzieli się wątpliwościami Justyna Czechowska. Przeważyły argumenty ”za” – szwedzka poezja jest wprawdzie inna, ale ciekawa, napisana ludzkim głosem, do natychmiastowego użytku. ”Proszę zobaczyć, co się wydarzyło w czasie Majdanu”, Czechowska przywołuje zajścia w Kijowie podczas „rewolucji godności” na przełomie 2013 i 2014 roku. ”Protestujący zaczęli masowo publikować wiersze w mediach społecznościowych. Jurij Andruchowycz napisał poemat, który w ciągu nocy został przetłumaczony na wszystkie języki europejskie”.

Niektóre z tych utworów przełożyła w antologii ”Wschód-zachód. Wiersze z Ukrainy i dla Ukrainy” poetka Aneta Kamińska, nazywana przez przyjaciół zza wschodniej granicy ”naszym pomostem”.

Po pomoście Justyny Czechowskiej idą głównie kobiety. Na swoim odcinku pracy daje im pierwszeństwo, wpuszcza jako pierwsze do obiegu literackiego z prostej przyczyny – przez wieki stały za szlabanem. Dzięki niej ich głos zostaje zwielokrotniony.

”Przeglądając ostatnio dawne tomy serii skandynawskiej Wydawnictwa Poznańskiego, znalazłam wśród nich antologię opowiadań szwedzkich <<Losy ludzkie>> z 1965 roku. Było wówczas w Szwecji mnóstwo ciekawych autorek, ale z jakiegoś powodu to nie one się przebiły do publicznej świadomości. We wspomnianej antologii na trzydziestu mężczyzn znalazło się raptem pięć kobiet. To, że je teraz przekładam, to mój wyraz uznania dla nich. Dużo lepiej tłumaczy mi się tekst, który do mnie przemawia, niż taki, który jest mi obojętny. No i jeszcze się nie zdarzyło, żeby za takim, który sobie ukochałam, stała osoba, której bym nie polubiła. Z większością autorek jestem w ciepłych, wręcz rodzinnych relacjach”, zdradza Czechowska. To często jej rówieśniczki, trzydziesto-czterdziestolatki, jak Ida Linde, której wszystkie dotychczasowe książki ukazały się w języku polskim w tłumaczeniu Justyny Czechowskiej, w tym ”29 niewysłanych listów” i ”Mama mordercy”. O historii kobiety, której syn traci wolność, zaś ona po latach poświęceń ją zyskuje (i zakochuje się w kobiecie), Michał Nogaś pisał, że „rozrywa serce”.

Norweżkę Kristin Berget, autorkę nominowanego do konkursu Europejski Poeta Wolności tomu ”Der ganze Weg”, interesują granice ciała i płci. Jej wiersze podczas tłumaczenia czytały razem na głos. Podobnie było z Atheną Farrokhzad i jej ”Cyklem białym”. Urodzona w Teheranie, a obecnie mieszkająca pod Sztokholmem poetka, ma genialną intuicję językową. Kiedy usłyszała przez Skype’a swoje utwory po polsku, wychwyciła parę zgrzytających słów. ”I miała rację”, przyznaje Justyna Czechowska. Na jej pomoście nie mogło zabraknąć Agnety Pleijel, którą poznała jeszcze w Sztokholmie. Jest pod ogromnym wrażeniem jej książek, łączących prozę z poetycką wrażliwością. To inicjacyjna ”Wróżba. Wspomnienia dziewczynki” i autobiograficzny ”Zapach mężczyzny”. ”Nie wiem, czy kiedykolwiek tak się wzruszyłam, czytając opis porodu”, mówi Justyna Czechowska. ”Trudno mi sobie wyobrazić, żeby pisarz umiał w ten sposób oddać uczucia kobiety, która po raz pierwszy patrzy swojej córce w oczy”.

Zaplatanie nitek

”Wspomnienia to te ślady, które mamy”, pisze w tej samej powieści Agneta Pleijel. Emigrując z mamą i siostrą do Szwecji, Justyna Czechowska zostawiła swoje ślady na zamojskiej starówce, gdzie gromadzili się znajomi z KLAN-u – popularnego wówczas Klubu Ludzi Artystycznie Niewyżytych, założonego przez Danutę Wawiłow. Witała się z nimi na łamach ”Filipinki” ”Cześć, poeci i poetki”.

W Helsingborgu powitanie brzmiało ”Hej” (cześć) albo ”God morgon” (dzień dobry)! Łącząca z Polską ”nić został zerwana”, jak pisała Eva Hoffman w książce ”Zagubione w przekładzie”, ale Justyna Czechowska starała się wiązać tę nić w supełki. Ich funkcję spełniały listy do zamojskich przyjaciół. Rytuał zawsze ten sam. Wyrywała kartkę z dużego zeszytu w linie, brała pióro, opisywała wrażenia ze szwedzkich lektur. Recenzje lądowały w kopertach wyciętych z papieru pakowego i leciały do Polski. Na pocztę biegała nawet trzy razy w tygodniu. Próbowała wtedy znaleźć swoje miejsce w klasie przejściowej, na wielokulturowej arce, na której każdemu wydawało się, że jest jedyny, niepowtarzalny, lepszy. ”Ten rok był najważniejszą lekcją życia, jaką mogłam odebrać jako nastolatka”, uważa. ”Lekcją filozofii, a zarazem pokory, zrozumienia, wyrozumiałości, tolerancji. Ciężki okres, ale byłam dostatecznie zaciekawiona nowymi ludźmi, żeby się na nich otworzyć”.

Tłumaczenie jej zdaniem też bierze się z poczucia inności, dlatego że jest wyjaśnianiem, interpretowaniem. ”Jestem przekonana, że przekazując dalej tekst, przemycam pewne idee. Czuję obowiązek wobec szwedzkiej literatury, wobec kobiet, wobec poczucia obcości”.

Podobnemu przekonaniu dawał wyraz Jerzy Jarniewicz, pisząc w książce ”Tłumacz między innymi”, że przekład jest naturalnym przeciwnikiem ortodoksji, ponieważ ”niczego nie zamyka, przeciwnie: zaprasza do kontrprzekładu, który zawsze jest dialogiem”, że jest warunkiem społeczeństwa uczestniczącego, demokracji. ”Mówi też o czymś równie istotnym: że znaczenia są zawsze podatne na zmiany i – co ważniejsze – że nikt nie ma do nich wyłącznego prawa”.

”Przebywając z ludźmi z tak różnych krajów, religii, tradycji, nabrałam dystansu, który bardzo sobie cenię”, opowiada Justyna Czechowska. ”Moi koledzy i koleżanki byli wierzącymi muzułmanami i buddystami, zdarzały się na tym tle kłótnie. Pamiętam, jak chłopak ze Sri Lanki mówił o swojej religii z takim przekonaniem, że uświadomiłam sobie: można ją mieć na swój użytek, ale nie jest ona najważniejsza na świecie. Nie jesteś pępkiem świata, ani ja nim nie jestem”.

O roku spędzonym w klasie przejściowej mówi: doświadczenie graniczne. Cały czas nim żyje.

Justyna Czechowska – ur. w 1979 r. w Lublinie. Tłumaczka literatury szwedzkiej i norweskiej, literaturoznawczyni, animatorka kultury. Na uniwersytetach w Göteborgu, Sztokholmie i Uppsali studiowała literaturoznawstwo, kulturoznawstwo i slawistykę. Pracowała jako koordynatorka międzynarodowych projektów kulturalnych i agentka literacka. Współtworzy Gdańskie Spotkania Tłumaczy Literatury "Odnalezione w tłumaczeniu" organizowane co dwa lata przez Instytut Kultury Miejskiej. Współzałożycielka i prezeska Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury, a w latach 2016-2018 przewodnicząca kapituły nagrody "Lew Hieronima" przyznawanej przez STL. Przetłumaczona przez nią książka Kristin Berget "Der ganze Weg" była nominowana w drugiej edycji konkursu Europejski Poeta Wolności (2012 r.). Współpracuje między innymi z Wydawnictwem Lokator, dla którego tłumaczy książki Idy Linde, Atheny Farrokhzad, Ebby Witt-Brattström i Linn Hansén, z którą w 2018 roku odebrała Nagrodę Poetycką im. Wisławy Szymborskiej za tłumaczenie tomu poezji "Przejdź do historii". W 2023 roku otrzymała Nagrodę Akademii Szwedzkiej (Svenska Akademiens tolkningspris) za "wartościową interpretację poezji i prozy szwedzkiej na język obcy".

Język Polish

przekłady literackie

przekłady

tłumacze

Ta cudowna polszczyzna