Zanim poliżesz. Projektowanie znaczków pocztowych
Ma zaledwie kilka centymetrów kwadratowych, a pomieścić musi wiele ważnych informacji – na projektową fantazję nie zostaje wiele miejsca. Mimo to, znaczki pocztowe potrafią być małymi dziełami sztuki, a niektóre cennym obiektem pożądania kolekcjonerów.
Niewielki rozmiar, ale duże znaczenie – znaczki pocztowe wciąż pełnią ważną rolę, a ich wygląd podlega precyzyjnym regulacjom i przepisom. Wymyślono je, by były zaświadczeniem o uiszczeniu opłaty za dostarczenie przesyłki, ale natychmiast stały się również narzędziem narodowej propagandy. Na całym świecie na znaczkach pocztowych pojawiają się wizerunki zasłużonych postaci, honorowane są ważne wydarzenia, rocznice, cenne zabytki, najpiękniejsze miejsca, lecz także regionalne zwierzęta, rośliny, a nawet potrawy. Wszystko, z czego dane państwo jest dumne. To dlatego o znaczkach pocztowych mówi się, że są "ambasadorami swojego kraju".
Pierwszy znaczek pocztowy na świecie wprowadzono do obiegu w maju 1840 roku w Wielkiej Brytanii; wcześniej popularnym dowodem opłacenia usługi pocztowej był stempel, ta metoda jednak dawała pole do oszustw, zastąpiono ją więc papierową naklejką.
Na najstarszym znaczku pocztowym widnieje grafika przedstawiająca profil królowej Wiktorii na czarnym tle. Znaczek ma nominał jednego pensa – stąd jego powszechnie obowiązująca nazwa – "Penny Black". W ślad za Zjednoczonym Królestwem podążyły inne kraje: trzy lata później swoje znaczki pocztowe miała już Szwajcaria, później Stany Zjednoczone, Francja, Austria itd. Pierwszy znaczek pocztowy w Polsce ukazał się w 1860 roku, w krótkim okresie, kiedy – pomiędzy powstaniem listopadowym a styczniowym – Zarząd Okręgu Pocztowego Królestwa Polskiego posiadał niewielką autonomię (wcześniej i później posługiwać się można było tylko znaczkami rosyjskimi). Pierwsze polskie znaczki pocztowe znajdowały się w obiegu zaledwie pięć lat – dzięki temu dziś są kolekcjonerskimi białymi krukami. W 2010 roku brytyjski dom aukcyjny sprzedał należący do Włodzimierza Rachmanowa zbiór "Polska nr 1" za milion dolarów. To, jak do tej pory, najdroższa transakcja w świecie polskiej filatelistyki (dla porównania: najdroższymi znaczkami świata są obecnie wyemitowane przez pocztę na Mauritiusie w 1847 roku jedno- i dwupensowe znaczki; do dziś zachowało się ich podobno zaledwie 27 sztuk, a jedną z nich w 2021 roku sprzedano za nieco ponad 10 mln dolarów).
Jedynym emitentem znaczków pocztowych w Polsce jest Poczta Polska SA. Ich emisja jest prowadzona na podstawie opracowywanego co roku planu, którego wersję ostateczną na kolejny rok wydaje w drodze decyzji Minister Infrastruktury. W planie ustala się tematykę, formę wydawniczą poszczególnych znaczków i miesiąc ich wprowadzenia do obiegu
– informuje na swojej stronie internetowej Państwowa Wytwórnia Papierów Wartościowych (PWPW), jedyny producent znaczków dla Poczty Polskiej.
Wydawane przez Pocztę Polską znaczki dzieli się na dwie grupy: obiegowe, czyli te, których używamy na co dzień, wysyłając listy, pocztówki, paczki, oraz okolicznościowe, mające upamiętniać ważne zdarzenia czy postacie. O ile znaczki obiegowe zyskują nakłady liczące nawet kilkanaście milionów egzemplarzy i bywają wielokrotnie wznawiane, okolicznościowe ukazują się w jednorazowych, limitowanych seriach, po kilkadziesiąt, rzadko więcej niż 150 tysięcy sztuk. Znaczki okolicznościowe wydawane są w tzw. blokach, arkusikach liczących od jednego do połączonych ze sobą czterech egzemplarzy, otoczonych marginesem, na którym także umieszczane są informacje i obrazy. To właśnie owe bloki stanowią ważne pole zainteresowania kolekcjonerów.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Znaczek "Kajko i Kokosz", proj. Joanna Fleszar-Haspert i Radosław Gieremek, fot. poczta-polska.pl
Proces projektowania znaczków zmieniał się na przestrzeni lat; dziś Poczta Polska zatrudnia na stałe
kilkoro projektantów i projektantek, którzy opracowują wygląd głównie znaczków obiegowych. Wygląd emisji okolicznościowych wybierany jest zwykle w drodze przetargu. Autor opracowujący wygląd znaczka stoi przed trudnym zadaniem, bo na maleńkiej powierzchni musi pomieścić wiele elementów. Wielkość i kształt znaczka za każdym razem narzuca Poczta Polska; dominują te prostokątne, o wymiarach 43 mm x 31,25 mm lub 39,5 mm x 31,25 mm, ale zdarzają się takie o innych kształtach czy wielkości. Na każdym znaczku musi być widoczna jego cena oraz nazwa emitującego go kraju. Na każdym znajduje się również nazwisko projektanta, rok emisji oraz skrót "PWPW", oznaczający instytucję, która znaczek wydrukowała.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Znaczki "Piece kaflowe", proj. Andrzej Gosik, fot. poczta-polska.pl
Ale na tym nie koniec. Bardzo często w wydaniach okolicznościowych umieszczane są także nazwy i opisy okazji, z jakich dany znaczek powstaje, czy cykl, którego jest częścią. A te potrafią być długie! Np. "100. rocznica powstania Łódzkiego Klubu Sportowego", "Polskie produkty regionalne", "900-lecie Kroniki Galla Anonima", "Korona Gór Polski", "Polski zielnik", "Błogosławionych 108 męczenników polskich", "Sukcesy polskich skoczków narciarskich", "100 rocznica utworzenia sieci Archiwów Państwowych", "Polscy muzycy jazzowi" i in. Jak widać, tematyka motywów honorowanych na znaczkach pocztowych jest bardzo szeroka, ma związek nie tylko z ważnymi rocznicami, zdarzeniami i postaciami historycznymi, ale i z przyrodą, sportem, kulturą.
Okolicznościowe znaczki wydawane są przy okazji międzynarodowych wydarzeń, np. wystaw EXPO, lub jubileuszy, które może nie zmieniły biegu świata, ale dla wielu osób w Polsce były bardzo ważne – np. w 2021 roku ukazał się znaczek z okazji 50. rocznicy wydania pierwszego tomu komiksu "Kajko i Kokosz" (znaczek ten zaprojektowali Joanna Fleszar-Haspert i Radosław Gieremek). Na znaczkach występowały już kiełbasy i rogale (jako "Polskie produkty regionalne", projektantką serii była Agnieszka Sancewicz), piece kaflowe, dinozaury, ptaki, psy, kwiaty, cenne zabytki, mosty, ważne obiekty polskiego designu (w serii "Polskie wzornictwo przemysłowe" projektu Marzanny Dąbrowskiej), ale i znani wynalazcy, marszałkowie Senatu oraz Matki Boskie (w cyklu "Polskie Madonny", proj. Paweł Myszka). W 2020 roku ukazał się znaczek honorujący rocznicę powstania… znaczka. W 160-lecie rocznicę upamiętniono to zdarzenie emisją liczącą 120 tysięcy sztuk. Zaprojektował ją Bożydar Grozdew.
Temat dla okolicznościowych znaczków pocztowych może zaproponować każdy – planując emisje na kolejny rok Ministerstwo Infrastruktury rozpatruje zgłoszenia instytucji, organizacji, ale i pojedynczych osób. Ponadto Poczta Polska od lat posiada usługę MójZNACZEK, w ramach której za kilkadziesiąt złotych (zależnie od nakładu) każdy może zaprojektować własny znaczek pocztowy, który otrzyma swój nominał i będzie mógł być użyty do nadania przesyłki.
Znaczki pocztowe to papiery wartościowe. Choć nie w takim stopniu, jak ma to miejsce przy banknotach, lecz także są zabezpieczane przed fałszerstwami. Drukuje się na specjalnym papierze, który w kontakcie promieniowaniem ultrafioletowym "świeci" na żółto. Stosuje się specjalne farby i nietypową perforację; bloczki znaczków kolekcjonerskich są także numerowane.
Najbardziej tradycyjną techniką drukowania znaczków pocztowych jest staloryt, ten jednak ze względu na praco- i czasochłonność procesu stosowany jest dziś rzadko; w przypadku niektórych serii okolicznościowych sięga się po technikę rotograwiury, czyli odbijania z cylindra wklęsłego druku. Duża część znaczków współcześnie powstaje w technice druku offsetowego, a ich projekty rodzą się na komputerze. Choć, co podkreślają projektanci, wielu z nich szkicując swoje wstępne propozycje wciąż korzysta z kartki, ołówka, farb. Bo choć na znaczku trzeba umieścić szereg danych i napisów, jego "sercem" wciąż jest rysunek, obraz, to, co nadaje mu wyjątkowy charakter i stanowi opowieść, jaką znaczek ze sobą niesie. Dziś możliwości technologiczne powalają na stosowanie różnego rodzaju metod obrazowania: dawniej na znaczkach dominowały grafiki, teraz mogą to być nawet odpowiednio przetworzone fotografie. Marzanna Dąbrowska, jedna z pracujących dla Poczty Polskiej projektantek, w wywiadzie opublikowanym na łamach "Katalogu Znaczków Pocztowych", wspomina jedną z okolicznościowych serii znaczków:
Praca nad znaczkami emisji «Zjawiska meteorologiczne» była dla mnie prawdziwą przyjemnością. Miałam absolutnie «wolną rękę» w doborze środków artystycznych. Musiałam jedynie dokonać wyboru tematów w ramach konkretnych grup zjawisk, które precyzyjnie opisał Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Pomysłów było wiele, ostatecznie zdecydowałam się na konwencję slajdów, co poskutkowało użyciem czarnego tła ramki i "prześwietlonej" typografii. Starałam się wybrać zdjęcia tak, by tworzyły spójną całość. Dzięki kadrowaniu eksponującemu niebo i zrównaniu linii horyzontu do jednego poziomu, udało się stworzyć wrażenie szerokiego planu, na którym rozgrywają się kolejne «spektakle». Jedynym ograniczeniem był dla mnie format znaczka.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Znaczek "Zwierzęta zagrożone wyginięciem", proj. Bożydar Grozdew, fot. poczta-polska.pl
Polscy projektanci są doceniani na świecie, niemalże co roku zdobywają nagrody w międzynarodowych plebiscytach na najpiękniejsze znaczki pocztowe. W 2020 roku pierwszą nagrodę w prestiżowym konkursie filatelistycznym "EUROPA Stamp" (organizuje go stowarzyszenie PostEurop, grupujące wszystkich europejskich publicznych operatorów pocztowych) otrzymał Maciej Jędrysik za znaczek "Dawne szlaki pocztowe".
Ten projekt wykonany został techniką rotograwiury i ma mniej typowy kształt pionowego, długiego prostokąta. Rok później tę samą nagrodę zdobył Bożydar Grozdew za znaczek z serii "Zwierzęta zagrożone wyginięciem". Przy okazji tego sukcesu Tomasz Zdzikot, Prezes Zarządu Poczty Polskiej podkreślał:
Wyróżnienie jakie nas spotkało w tym roku (…) jest szczególnie cenne, bo i sam znaczek niesie ze sobą wyjątkowe przesłanie. Ma uwrażliwiać na zmieniające się pod wpływem człowieka środowisko naturalne, wskazywać na konieczność ochrony gatunków, które giną na naszych oczach, ale przede wszystkim ma uczyć naszych najmłodszych, że bez troski o naturę nie będzie dobrej przyszłości dla nich;
Co dobrze pokazuje, że znaczki pocztowe nie tylko sławią narodowe atrakcje, postacie i jubileusze, lecz także mogą służyć edukacji i uwrażliwianiu na ważne zjawiska.
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]