Woskowe, ażurowe, bezcenne. Odkrywamy świat pisanek
Tworzenie kolorowych pisanek to tradycja mająca mniej więcej już tysiąc lat. Każdy region ma własny sposób dekorowania świątecznych jajek – najznamienitsze wzory bywają prezentowane na muzealnych wystawach, niektóre z nich znajdują się w prywatnych kolekcjach.
Tysiącletnie jajko wielkanocne
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Tradycyjne "pióro" do tworzenia pisanek, fot. Wojciech Pacewicz / PAP
Słowo "pisanka" wywodzi się od czasownika "pisać". W najdawniejszych metodach tworzenia tych świątecznych dekoracji używało się specjalnego pióra, by płynnym woskiem posmarować powierzchnię jajka. Dawało to wrażenie pisania po skorupce. Etnograf Kazimierz Moszyński w pracy "Kultura Ludowa Słowian" (z 1967 roku) następująco opisał procedurę dekorowania zwaną techniką batikową:
Text
Ozdobne ornamenty są rysowane woskiem na bezbarwnej powierzchni jajka, które następnie, po pokryciu różnymi wzorami, wkłada się do kolorowego roztworu wodnego (ciepłego bądź zimnego). Po chwili, gdy cała skorupa przesiąknie już barwnikiem, jajko jest wyjmowane z wody i chwilę jeszcze ogrzewane, by można było łatwo usunąć wosk. W ten sposób można otrzymać jasne wzory na kolorowym, ciemniejszym tle.
Funkcję "pióra", niezbędnego w tym procesie, pełniła najczęściej zwykła igła czy szpilka. Istniały też specjalne przyrządy z malutkiego patyczka zakończonego wąskim czubkiem, zrobionym z metalowej skuwki. Z kolei tradycyjne barwniki były najczęściej pochodzenia roślinnego: kolor czerwony dawały cebulowe obierki, zielony pochodził z żytnich kiełków, różowy z buraczkowego soku, żółty z kory jabłoni itd.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Wystawa w Muzeum Śląska Opolskiego, na zdjęciu można zobaczyć pisanki z okolic Ostrówka, fot. Rafał Mielnik / AG
Technika batikowa jest nadal popularna w wielu polskich regionach i jest najstarszą metodą dekorowania pisanek. Najwcześniejsze istniejące jajka świąteczne zostały ufarbowane właśnie w taki sposób. Ich powstanie datuje się na X–XIII wiek – zostały odnalezione przez archeologów na terenie dawnej słowiańskiej twierdzy w Ostrówku. Odkryte jajka nie były jednak naturalne, zostały całkowicie wytworzone ludzką dłonią z wapnia i gliny. Można je podziwiać w kolekcji Muzeum Śląska Opolskiego.
Zgadza się, w Polsce jajka wielkanocne (i nawet nie tyle starodawne, ile sztuczne) bywają wystawiane w muzeach. Zanim wnikniemy głębiej w tradycyjną kulturę pisanek, warto poświęcić parę słów o sposobach ich powstawania.
Marynowanie jajka wielkanocnego?
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Genowefa Sztukowska, ludowa artystka i twórczyni pisanek, nagrzewa powierzchnię jajka, by usunąć z niego warstwę wosku, fot. Andrzej Sidor / Forum
Pisanki są tworzone z gęsich, kaczych i kurzych jaj. W ostatnim czasie wykorzystuje się również strusie jaja, nadal są to jednak sporadyczne przypadki. Najczęściej są to wydmuszki (pozbawione zawartości, mające nienaruszoną skorupkę) bądź jajka gotowane na twardo. Są jeszcze również specjalne typy sztucznych jajek wielkanocnych. Mogą być wykonane np. z drewna, filcu czy nawet styropianu. Najprościej będzie, jeśli zajmiemy się tu jedynie pisankami wykonanymi z prawdziwych jajek.
Jest wiele tradycyjnych sposobów dekorowania pisanek i wynikają one ze zwyczajów zakorzenionych w kulturach ludowych. Poza techniką batikową należy odnotować, że również i w cel peklowania jajek wykorzystuje się wosk. Najpierw jajko jest zanurzone w barwniku, a dopiero potem ozdabiane woskowym wzorem. Następnie umieszcza się je w specjalnie przygotowanej marynacie, zmywającej zbędne plamy w miejscach niepokrytych woskiem. Dzięki temu, po usunięciu woskowej warstwy, otrzymuje się kolorowe ornamenty na jasnym tle. Podobnie jak przy batikowaniu, cały ten proces może być wielokrotnie powtarzany przy wykorzystaniu różnych barwników. Robi się tak, by otrzymać wielobarwną, mieniącą się różnymi kolorami, niepowtarzalną pisankę.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Kraszanka albo śląska pisanka, wykonana przy użyciu specjalnego rylca, fot: Edwin Remsburg / VW Pics via Getty Images
Inny sposób tworzenia pisanek polega na delikatnym drapaniu ich małym rylcem. Jak podaje strona Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Spożywczego w Szreniawie:
Text
Kolejną grupę stanowią jajka zdobione techniką rytowniczą, pochodzące głównie ze Śląska Opolskiego, gdzie nazywane są "kraszankami". Zdobione są one w ten sposób, że na zabarwionym wcześniej jajku [...] delikatnie ryto różnego rodzaju misterne wzory, najczęściej roślinne. Często też uzupełniano owe wzory okazjonalnymi napisami, np. "To jajeczko podarunek za twój słodki pocałunek" itp.
W okolicach Łowicza zwyczajowo przykleja się na ugotowane jajka charakterystyczne wycinanki z kolorowego papieru. Szczycą się one swoją barwną różnorodnością, a dekoracje są utrzymane w lokalnej stylistyce, odznaczającej się florystycznymi i kogucimi ornamentami. Metoda klejenia bywa wykorzystywana również na Kurpiach, gdzie skorupka jajka zostaje pokrywana wieloma warstwami wzorów, które powstają po sklejeniu barwnych nici (czerwonych i zielonych) z wewnętrznymi częściami trzcinowych łodyg. Dzięki temu można otrzymać fantazyjne kształty, pełne ozdobnych zaokrągleń.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Warsztat pisankowy przy Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie – wyklejanie skorupki jajka łodyżkami, fot: Gerard / Reporter / East News
W pobliżu Chełma tradycja świąteczna nakazuje zdobić wielkanocne jajko specjalnymi motywami, włączając w to dekoracyjne palmy, gałązki jodły, krzyże. Wszystko utrzymane jest w tonacji najpopularniejszych barw: żółtej, różowej, zielonej. Z kolei okolice Opoczna słyną z pisanek, które chlubią się imponującymi wzorami: falami, zawijasami, również młynkami. Są one utrzymane w dwukolorowej tonacji: jasne ornamenty na ciemnym tle. Oczywiście każdy region ma swoje własne – niespotykane nigdzie indziej – wariacje dekoracji pisanek.
Rzecz jasna istnieją również mniej tradycyjne techniki tworzenia wielkanocnych pisanek. Można do nich zaliczyć malowanie jajek farbą akrylową czy wytworne dekorowanie ich specjalnie przygotowaną biżuterią z bursztynu. Niektóre z pisanek nie wstydzą się swojej nowoczesności – ich twórcy wykorzystują zaawansowaną technologię, by wykonać arcydzieła o skrupulatnym wykończeniu (tzw. ażurowe jajka). Liczba różnych odmian technik świadczy o tym, że pisankowa tradycja wciąż jest popularna i aktywna w Polsce.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Łowickie pisanki, fot: Michał Tuliński / Forum
Intrygujący jest fakt, że początki wielkanocnej tradycji historycznie poprzedzają samą Wielkanoc. Już w przedchrześcijańskich czasach różne kultury barwiły powierzchnię jajek, by celebrować nadejście wiosny i świętować wybudzanie się natury z zimowego snu. Jajko – symbol przyszłego życia – było specjalnie dekorowane takimi motywami, które nawiązywały do płodności przyrody. Przykładami takich ornamentów są akcenty solarne bądź florystyczne.
Z biegiem czasu starsza kultura została wchłonięta przez chrześcijańską tradycję – przeniknęła jako element najważniejszego święta religijnego, związanego z kultem zmartwychwstałego Chrystusa. Oto, w jaki sposób Brama Grodzka – na stronie internetowej Teatru NN – opisuje kulturowy aspekt dekorowania pisanek:
Text
Pojawiają się na nich stylizowane motywy roślinne: gałązki, drzewka, kwiaty oraz przedstawienia astromorficzne – gwiazdy, a przede wszystkim formy znaków solarnych [...]. Wszystkie one przywołują znaczenia kosmogoniczne (Drzewo Życia), wskazują także na rolę jajek w symbolicznym przywracaniu życia po zimowej fazie śmierci.
Pisankom przypisywano również pewne właściwości magiczne. Wierzono, że kąpiel w tej samej wodzie, w której gotowano wielkanocne jajka, zapewnia zdrowie. Pojedynczą pisankę umieszczano również w sąsiedztwie fundamentów budynków, by zapewniła temu miejscu magiczną ochronę przed złymi mocami.
Zabawa z malowanymi jajkami
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Pierwsza część "Chełmskiego" Oskara Kolberga, fot: reprodukcja Dagmary Smolnej
Najstarsza literacka wzmianka, związana z pisankową tradycją, pojawia się w "Kronice Polskiej" Wincentego Kadłubka, dzieła z XIII wieku. Tekst ten dokumentuje obecność interesujących gier i zabaw z wielkanocnymi jajkami. Co więcej, niektóre fragmenty opisują przy tym również kapryśny charakter samych Polaków:
Text
Od czasów najdawniejszych, Polacy zawsze byli zazdrośni i pogrywali ze swoimi panami jak gdyby z malowanymi jajkami.
Oskar Kolberg, znakomity etnograf, opisuje charakter tej zabawy w swojej książce "Chełmskie" z 1890 roku:
Text
Po południu w ten dzień Wielkanocy, chodzą chłopaki i dziewczęta po wsi, przechwalają się pięknością swoich kraszanek (są to jajka w farbie gotowane, i zręcznie upstrzone w różne kolory), a potem dobywając po jednej sztuce z kieszeni, próbują która mocniejsza, biją je nawzajem sztorcem obracając, a ten, którego mocniejsze jaje, ma prawo zabierać słabsze rozbite.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Pani Justyna Goleń prezentująca własne ażurowe pisanki w Poniatowej, fot: Wojciech Pacewicz / PAP
Podczas gdy opisana zabawa miała charakter raczej koedukacyjny, tworzenie pisanek pozostawało jednak domeną kobiet. By uniknąć sprowadzenia pecha i nieszczęścia, nie pozwalano mężczyznom przebywać w tym samym pomieszczeniu, gdzie przygotowywano te wielkanocne dekoracje. Innym zwyczajem było podarowywanie świątecznych pisanek młodym mężczyznom, którymi zainteresowały się dziewczęta. Taki podarek, wręczany w wielkanocny poniedziałek, był znakiem odwzajemnionych uczuć.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Pisanki Jana Kalińskiego, udekorowane biżuterią, pochodzące z wystawy w łódzkim CH Manufaktura, fot: Michał Kazmierczak / Forum
W okresie międzywojennym wyżej opisane zwyczaje niemal przestały być praktykowane. Nie oznacza to jednak, że całkowicie zapomniano o tradycji pisanek. Zachowały swoją kulturową żywotność dzięki coraz liczniejszym wydarzeniom związanym z polską obyczajowością ludową.
W 2017 roku Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce prezentowało specjalne warsztaty, dzięki którym goście mogli zmierzyć się z tworzeniem wielkanocnych pisanek, posługując się przy tym metodą batikową. Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Spożywczego w Szreniawie, miesiąc przed Wielkanocą, otwiera cykliczną wystawę prezentującą bogatą kolekcję niemal 600 tradycyjnych pisanek.
Nieco bardziej uwspółcześnione podejście do tego tematu charakteryzuje łódzką Manufakturę, która co roku organizuje specjalną wystawę prezentującą interesujące zmagania słynnych artystów (np. Magdaleny Abakanowicz czy Jana Kilińskiego) z wielkanocnym jajkiem. Pisanki bywają zdobione dawną biżuterią, stylizowane na słynne jajka Fabergé.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Kolekcja jajek wielkanocnych Danuty Kamińskiej, fot: Romuald Kępa
Pisanki wciąż można spotkać w niektórych polskich domach, gdzie sprzyjają tworzeniu świątecznej atmosfery. Niektórzy, jak warszawska biznesmenka Danuta Kamińska, mają prywatne ogromne kolekcje świątecznych jajek, przypominające ogromne zbiory muzeów. Kamińska opowiada:
Text
Każdego roku przed świętami odbywa się wielkanocny jarmark i każdego roku nie mogę się powstrzymać przed kupnem nowych okazów do mojej kolekcji. Posiadam przeszło 100 pisanek, z czego żadna się nie powtarza, choć oczywiście mogą powtórzyć się metody dekorowania. Większość z nich to miniaturowe arcydzieła – są naprawdę piękne i wymagają sporego wysiłku, by je wykonać w taki sposób. Właśnie z tego względu zbieram moje wielkanocne jajka. Najczęściej są one bardzo delikatne, gdyż część z nich to wydmuszki. Na kilka dni przed Wielkanocą wykładam je na specjalnych platerach i talerzach, by mogły służyć jako domowa dekoracja świąteczna.
Styl wyświetlania galerii
wyświetl slajdy
W każdą Wielkanoc pisanki dopełniają wygląd świątecznego stołu w wielu polskich domach. Ale nie są tylko elementem tego święta, ale też częścią długiej tradycji, która cały czas się rozwija.
A jak wy dekorujecie tegoroczne pisanki?
Autor: Marek Kępa, kwiecień 2019, tłum. z jęz. angielskiego MT
[{"nid":"5683","uuid":"da15b540-7f7e-4039-a960-27f5d6f47365","type":"article","langcode":"pl","field_event_date":"","title":"Jak by\u0107 autorem - w kinie?","field_introduction":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. Wyj\u0105tki te by\u0142y rzadkie w przesz\u0142o\u015bci, dzi\u015b s\u0105 nieco cz\u0119stsze, ale i dobrych film\u00f3w dzi\u015b mniej ni\u017c to kiedy\u015b bywa\u0142o.","field_summary":"Polskie warto\u015bciowe artystycznie kino i kino autorskie - to niemal synonimy. Niewiele znale\u017a\u0107 mo\u017cna wyj\u0105tk\u00f3w, kt\u00f3re potwierdza\u0142yby t\u0119 regu\u0142\u0119. ","topics_data":"a:2:{i:0;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259606\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:5:\u0022#film\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:11:\u0022\/temat\/film\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}i:1;a:3:{s:3:\u0022tid\u0022;s:5:\u002259644\u0022;s:4:\u0022name\u0022;s:8:\u0022#culture\u0022;s:4:\u0022path\u0022;a:2:{s:5:\u0022alias\u0022;s:14:\u0022\/temat\/culture\u0022;s:8:\u0022langcode\u0022;s:2:\u0022pl\u0022;}}}","field_cover_display":"default","image_title":"","image_alt":"","image_360_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/360_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=dDrSUPHB","image_260_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/260_auto_cover\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=X4Lh2eRO","image_560_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/560_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=J0lQPp1U","image_860_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/860_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=sh3wvsAS","image_1160_auto":"\/sites\/default\/files\/styles\/1160_auto\/public\/field\/image\/machulski_1.jpg?itok=9irS4_Jn","field_video_media":"","field_media_video_file":"","field_media_video_embed":"","field_gallery_pictures":"","field_duration":"","cover_height":"266","cover_width":"470","cover_ratio_percent":"56.5957","path":"pl\/node\/5683","path_node":"\/pl\/node\/5683"}]