Walentyn Sylwestrow: Tonacja ukraińskiego jest słowicza [WYWIAD]

sylwestrow_fn.jpg, default, Walentyn Sylwestrow podczas próby, Filharmonia Narodowa w Warszawie, fot. Grzesiek Mart, center, #000000

#muzyka

Jakie wartości muzyczne ma język ukraiński? Lekturę jakich ukraińskich poetów zaleca wybitny kompozytor?

26 kwietnia 2022 roku w Filharmonii Narodowej w Warszawie odbyło się prawykonanie "Psalmu", czyli ośmiu wariacji na temat słów ukraińskiej pieśni ludowej "Oj, zza hory kamjanoj…". Na konferencji prasowej poprzedzającej koncert kompozytor podkreślił znaczenie, jakie ma dla niego prawykonanie jego utworu właśnie w Warszawie, jednocześnie dowcipnie stwierdzając, że zamówienia kompozytorskie są zawsze sytuacją kłopotliwą dla twórcy. Przytoczył historię z lat 60. XX wieku, kiedy do radzieckiego ministerstwa kultury przyszedł z propozycją napisania kantaty do słów Aleksandra Błoka i Fiodora Tiutczewa. Urzędnik zaproponował mu "ośpiewanie" XV Zjazdu KPZR; kompozytor odparł, że z tej okazji mógłby napisać nokturn. Podczas swojego krótkiego wystąpienia Sylwestrow nawiązywał do historii "naszej części Europy", zwrócenie się Bohdana Chmielnickiego w stronę cara Aleksandra I nazwał "pomyłką", z kolei o Władimirze Putinie mówił jako o "antychryście z krzyżem na piersi". A co Walentyn Sylwestrow mówi o muzyce ludowej i ukraińskiej literaturze?

"Psalm" inspirowany jest ukraińską pieśnią. Czym jest dla pana ukraińska muzyka ludowa?

Skomponowałem "Psalm" do słów ukraińskiej ludowej poezji, nie do muzyki ludowej. Istnieje kilka tradycyjnych melodii, do których śpiewa się te słowa, powstawały też aranżacje. Możliwe, że kiedyś istniał pierwszy wariant, zarówno tekstu, jak i muzyki, ale dzisiaj utwór funkcjonuje w różnych wersjach. W każdym razie, chciałbym podkreślić, że nie jest to aranżacja pieśni ludowej.

Jeśli chodzi o muzykę ludową, nie tylko ukraińską: tworzyli ją ludzie, o których dzisiaj niczego nie wiemy, ale byli najbardziej utalentowani z ludu, dlatego można powiedzieć, że to muzyka z samej głębi życia. Mam swoją osobliwą teorię dotyczącą ludowej muzyki komponowanej przez profesjonalnych kompozytorów: nazywam taki rodzaj twórczości "muzyką ustną". Chodzi o muzykę niezapisaną, sam mam takiej dużo. Kompozytor w pewnym stanie emocjonalnym także jest z ludu. Przecież nikt nie jest od razu profesjonalnym kompozytorem, zanim zdobędzie wykształcenie i doświadczenie, jest, że tak powiem, ludem.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Walentyn Sylwestrow, fot. Ullstein Bild / Getty Images

Obrazek

valentyn_silvestrov-photo-ullstein_bild_-_gettyimages-544565769-s.jpg

Kult muzyki ludowej powstał, kiedy oddzieliła się ona całkowicie od twórczości zawodowej, akademickiej. Ale jeśli spojrzymy na ten problem szerzej, to przecież muzyka ludowa zawsze będzie obecna w muzyce profesjonalnej. Znajdziemy ją u Bacha, Mozarta. Muzyka ludowa jest i u Beethovena. Dawniej odbiorcy muzyki tworzonej przez wykształconych kompozytorów z większą łatwością wyczuwali elementy, które nazwalibyśmy ludowymi. Problemy rozpoczęły się we współczesnym świecie, kiedy muzyka profesjonalna została zarozumiale oddzielona od ludowej.

II część "Psalmu" pisał pan z myślą o profesorze Krzysztofie Pendereckiem.

Tak, druga część utworu była przeznaczona na jubileusz 80. urodzin maestra. Napisałem ją w 2013 roku, na prośbę kompozytorki Łesi Dyczko. Nawiasem mówiąc, to hołd pod pewnym względem humorystyczny, przynajmniej w warstwie tekstu. Muzyka jest dość surowa.

Jaką wartość, jako dla kompozytora, ma dla pana język ukraiński?

Pod względem tonacji ukraińskiemu blisko jest do polskiego. Język rosyjski jest chłodniejszy, jest w nim pewna ostrość, podobnie jak w serbskim. Przypomniał mi się znany ukraiński wiersz "Kochaj Ukrainę" ("Любіть Україну"), napisany przez Wołodymyra Sosiurę w czasach sowieckich, za który dostało mu się od ówczesnej władzy. Nazwał w nim ukraiński język "słowiczym językiem". Można powiedzieć, że tonacja ukraińskiego jest słowicza.

Ale na podstawie takich uogólnień nie możemy powiedzieć, że muzyczność ukraińskiego języka różni się od np. muzycznych walorów języka polskiego. Wydaje mi się, że w Mazurkach Chopina jest zawarty wymiar ogólnosłowiański, można tam usłyszeć echa ukraińskich kolęd.

Czy można powiedzieć, że język niesie za sobą kompozytora?

Oczywiście, można tak powiedzieć. Dawniej, kiedy w muzyce istotny był nacjonalizm, kiedy kompozytorzy starali się podkreślać przynależność swojej twórczości do jakiegoś narodu, starali się być kompozytorami ukraińskimi lub, dajmy na to, norweskimi, świadomie zanurzali się w muzyce ludowej. Dzisiaj czasy są inne. Sam nie staram się podkreślać ukraińskości, korzystam z zachodnioeuropejskiego języka muzycznego. Ukraińskość mojej muzyki wynika z pewnej śpiewności albo liryzmu. Podobnie jest np. w muzyce Piotra Czajkowskiego. To w muzyce wyraża się prawdziwa mentalność kompozytora.

Są i tacy, którym ukraiński kojarzy się z agresywnością i przemocą, tak mówią ci, którzy atakują Ukrainę.

Nie, ukraiński kojarzy mi się z harmonicznością, łagodnością, liryzmem. Każdy naród może stać się agresywny, jeśli doprowadzimy go do takiego stanu. Jeśli nie będziesz siał wiatru, nie zbierzesz burzy. Może komuś, kto jest agresywny w stosunku do Ukrainy, wydaje się, że jeśli ktoś śpiewa liryczne pieśni, np. "Nicz jaka misjaczna" ("Ніч яка місячна"), będą się zachowywać łagodnie nawet wtedy, gdy zostaną napadnięci. Ale to nie tak. Agresor nas zaatakował, najechał czołgami Ukrainę, dostał kosza, ze zdziwieniem zadaje pytanie: А де ж «ночь» моя місячна? A gdzież jest "noc moja księżycowa"?

Od momentu wybuchu wojny bardzo dużo osób zaczęło uczyć się ukraińskiego, ludzie sięgają po ukraińską kulturę, literaturę. Jakie jest pana ulubione literackie dzieło ukraińskie?

Moim ulubionym utworem poetyckim jest wiersz Tarasa Szewczenki "Sad wiśniowy koło chaty". To niezwykle barwna i śpiewna, dźwięczna poezja. Pamiętam, że podczas Majdanu 2014 roku czytano go na głównym placu Kijowa; nawet ambasador Japonii publicznie deklamował tę liryczną miniaturę w swoim języku. Moim zdaniem poezja Szewczenki może być kluczem do ukraińskiego języka i kultury. Język jego wierszy jest… wiejski, zabarwiony sakralną cerkiewną leksyką. Język wsi był w czasach Szewczenki językiem ludu, język miasta – językiem bursaków, językiem książkowym.

Jeśli chodzi o literaturę ukraińską, która stała się literaturą ogólnonarodową, to trzeba wymienić Mychajłę Kociubińskiego oraz Pawła Tyczynę, poetycka twórczość którego jest skarbem języka ukraińskiego. Tonalność języka Szewczenki jest surowa, u Tyczyny jest nadzwyczaj łagodna, muzyczna, a jednocześnie majestatyczna. Warto wspomnieć chociażby "Zołotyj homin" ("Золотий гомін"). To poemat homeryckiej wagi, o homeryckim znaczeniu.

Jeśli chodzi o poezję końca XX wieku, wspomniałbym przede wszystkim o Wasylu Stusie i Linie Kostenko. Język Wasyla Stusa dotyka spraw największej wagi. Można powiedzieć, że nowoczesna ukraińska literatura i sztuka są już dojrzałe, potrzeba tylko załatać pewne dziury, nadrobić zaległości z czasów sowieckich, szerząc wiedzę o tym, co było zakazane. Powiedzmy, że taką raną w historii ukraińskiej kultury była postać utalentowanego poety Wołodymyra Swidzinskiego, którego zabili enkawudziści, a jego poezja przez długie lata była tematem tabu.

W Polsce uważa się, że ZSRR i Ukraina były całkowicie oderwane od świata, światowej kultury. Jak wspomina pan lata 60. w radzieckiej Ukrainie?

Warszawska Jesień była dla nas, kompozytorów z Ukrainy, oknem na Europę. Na przełomie lat 50. i 60. mój kolega dyrygent Igor Błażkow przechwycił z radia trzy utwory z festiwalu: "Cyrkową Polkę (dla młodego słonia)" Igora Strawińskiego, "Fünf Orchesterlieder nach" Albana Berga i Koncert na 9 instrumentów Antona Weberna. Muzyka Weberna zrobiła na mnie szczególne wrażenie, rozmawiałem o tym nawet ze swoim nauczycielem, Borysem Latoszyńskim. O specyfice twórczości Weberna dowiadywałem się więcej poprzez artykuł napisany przez Strawińskiego. Stwierdza tam, że Webern potrafi stworzyć nowy związek z czasem, w jego muzyce jest kult chwili. Nawet najmniejsza informacja ze świata europejskiej muzyki, która do nas w tamtym czasie dopływała, zwłaszcza z Warszawy, była bardzo ważna.

Walentyn Sylwestrow, urodzony w 1937 roku w Kijowie, jest najwybitniejszym żyjącym ukraińskim kompozytorem. Zanim w 1958 roku rozpoczął naukę w kijowskim Konserwatorium Muzycznym, ukończył studia w Instytucie Inżynierii Budowlanej. Uczęszczał do klasy kompozycji u Borysa Latoszyńskiego, harmonii i kontrapunktu uczył się od Lewka Rewuckiego. W latach 60. Sylwestrow był jedną z najważniejszych postaci środowiska kijowskiej awangardy muzycznej (obok m.in. Igora Błażkowa, Leonida Hrabowskiego i Wołodymyra Huby). Na początku swojej drogi twórczej inspirował się techniką dwunastonową Schönberga i Weberna. Jego utwory spotykały się z krytyką oficjalnego radzieckiego środowiska muzycznego. Kompozytor został wydalony ze Związku Kompozytorów Radzieckich, m.in. z powodu jego protestu po inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację.

Międzynarodowa kariera Sylwestrowa rozpoczęła się w drugiej połowie lat 60., kiedy kompozytor otrzymał zamówienie od Fundacji Muzycznej Kusewickiego (Koussevitzky Music Foundation). W ten sposób powstał prawykonany w 1968 roku w Darmstadt pod dyrekcją Bruno Maderny utwór "Eschatofonia". W latach 70. kompozytor zaczął odchodzić od awangardowych środków wyrazu, zwrócił się w kierunku tonalności, estetyki XVII-XIX wieku i muzyki sakralnej. "Moja muzyka jest echem i odpowiedzią na to, co już istnieje" – mówi kompozytor, twierdząc, że nie pisze żadnej nowej muzyki.

Język Polish