Vera Zalutskaya, Michalina Sablik: Tożsamość stała się narzędziem w politycznych walkach [WYWIAD]

identity crisis network.jpg, default, Kuratorki i kuratorzy Identity Crisis Network, fot. ICN, center, #000000

Jak nie marginalizować żadnej z grup społecznych, a jednocześnie nie wpaść w pułapki polityki tożsamości? Czy możliwy jest dziś uniwersalizm bez kolonialnego podtekstu? Na te i wiele innych pytań poszukuje odpowiedzi projekt Identity Crisis Network, o którym opowiadają jego współkuratorki Vera Zalutskaya i Michalina Sablik.

Czym jest Identity Crisis Network?

Michalina Sablik: Jak sugeruje nasza nazwa, mamy problem z własną tożsamością i jej łatwą definicją. Jesteśmy międzynarodowym kolektywem badaczek, kuratorek i artystek z Polski, Białorusi, Serbii oraz Chorwacji. Lecz jesteśmy także projektem badawczym, którego pierwszą odsłoną są seminaria i konferencja, a kolejną wystawa (lub wystawy) oraz publikacja. Mamy ambicję tworzyć – potrzebną naszym zdaniem – metarefleksję o świecie sztuki, o jego funkcjonowaniu, instytucjach, produkcji artystycznej oraz kuratorstwie. Natomiast “network” w naszej nazwie wskazuje na to, że chcemy stworzyć większą platformę do wymiany idei.

Jakie rozpoznania stoją za projektem?

MS: Od lat 60., szczególnie w sztuce zaangażowanej polityczno-społecznie, dominuje tendencja do działań opartych na reprezentacji konkretnych ciał i tożsamości. Teorie feministyczne i postkolonialne nauczyły nas mówienia o świecie z konkretnej, usytuowanej pozycji, co postulowała m.in. Donna Haraway. Powstało zjawisko sztuki tożsamościowej, tworzonej z pozycji artystów reprezentujących różne mniejszości i grupy marginalizowane. Poszły za tym instytucje, które w wystawach i programach reprezentują konkretne tożsamości czy ich sposoby widzenia świata. Może to mieć pozytywny wymiar, taki jak rozbijanie zachodniocentrycznego, patriarchalnego kanonu sztuki, dopuszczanie do głosu mniejszości oraz promowanie odmiennych form opowiadania o świecie. Z drugiej strony strategie polityki tożsamościowej wykorzystywane są przez prawicę, a wokół instytucji sztuki tworzą się konflikty – niektóre grupy są reprezentowane, inne nie. Padają zarzuty o gettoizację, egzotyzację czy spłaszczanie różnych narracji i samej sztuki do prostych banerów, co często dzieje się w ramach artywizmu.

Vera Zalutskaya: Idee odnoszące się do równości, solidarności i etycznych relacji, wykorzystywane w instytucjonalnej debacie, mają zmieniać świat, ale pozostają przeważnie w sferze werbalnej. Rzeczywistość, zwłaszcza jeśli spojrzymy poza bańkę artystyczną czy szerzej lewicowo-liberalną, jest bardziej skomplikowana. W galeriach sztuki mamy do czynienia z coraz bardziej uszczegółowioną reprezentacją zmarginalizowanych grup, podczas gdy w społeczeństwie podziały się pogłębiają. Zestawy symboli sygnalizujące o przynależności do tej czy innej grupy społecznej są wykorzystywane jako narzędzia do walki o władzę czy zasoby. W ostatnich latach mogliśmy obserwować to zjawisko nie tylko w Polsce, lecz także w całym regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Mamy tu do czynienia z ponownym rozkwitem idei narodowych, spowodowanym lękami lub afektami społecznymi.

Z mojej perspektywy – jako osoby pochodzącej z Białorusi – były dwa momenty, w których ten problem stał się bardzo palący. Pierwszy to stłumiona rewolucja w Białorusi w roku 2020. Drugi to pełnoskalowa inwazja Rosji na Ukrainę w roku 2022. W obydwu przypadkach wykorzystywanie symboliki narodowej (oficjalnej dla Ukrainy lub opozycyjnej w przypadku Białorusi), czyli gestu, który w kręgach intelektualno-artystycznych jest raczej nieakceptowany, w kontekście wsparcia walki wyzwoleńczej zostało dobrze przyjęte. To oczywiście rodzi kolejne napięcia i może stanowić powód do postawienia zarzutów o hipokryzję tego środowiska. Z drugiej strony jest to przykład sytuacji, która odzwierciedla hybrydowy charakter tożsamości jako takiej i to, że zestaw pojęć, którymi się posługujemy, może i powinien być podawany w wątpliwość lub rozszerzany. Już na przykładzie problemów naszego regionu, takich jak wojna w Ukrainie, sytuacja na granicy polsko-białoruskiej, napięcia społeczne i niechęć do migrantów oraz osób LGBTQ+ w Polsce, można wymienić cały wachlarz tematów związanych z narracjami tożsamościowymi. W naszym projekcie poprzez współpracę z kolegami i koleżankami z Serbii i Chorwacji łączymy je dodatkowo z problemami tak zwanych krajów bałkańskich, gdzie tematy związane z traumą wojenną są przerabiane od lat, a nowe pokolenie pracowników i pracownic kultury szuka sposobów na przekraczanie podziałów poprzez budowanie nowych sojuszy.

MS: Wychodząc poza lokalną perspektywę, problemy reprezentacji różnych grup w sztuce i spory wokół instytucji są też widoczne w kontekście konfliktu izraelsko-palestyńskiego i tego, co dzieje się teraz w instytucjach kultury w Niemczech, gdzie dochodzi do aktów cenzury. Zależy nam na zastanowieniu się nad tym, jakie powinny być demokratyczne instytucje przyszłości i czy mogą być miejscem debaty ponad konfliktami tożsamościowymi.

Obecnie myślenie o tożsamości zmienia się – z czegoś bardzo trwałego, ustalonego, staje się ona bardziej płynna i umowna. Jest konstruktem oraz działa na zasadzie intersekcjonalności, czyli założenia, że różne kategorie, takie jak płeć, rasa, klasa, orientacja seksualna czy niepełnosprawność, przenikają się i razem wpływają na doświadczenia jednostki i strukturę nierówności. Zmiany te są szczególnie widoczne w kontekście rozwoju internetu i nowych technologii, które pozwalają na dowolne kształtowanie swojej tożsamości. Wpływają na to także procesy globalizacyjne czy powszechna migracja. Zastanawiamy się, czy nadal chcemy się posługiwać kategoriami-konstruktami. Spekulujemy, w jaki sposób moglibyśmy mówić o świecie wokół nas, gdybyśmy nie mieli tych kategorii tożsamościowych. Co one nam dają, a co nam odbierają?

Z jednej strony w obrębie każdej grupy możemy dostrzec podziały na jeszcze mniejsze podgrupy tożsamościowe, a z drugiej możliwe są porozumienia między grupami teoretycznie odległymi od siebie. Może więc problemem jest przede wszystkim język, konkretne etykietki tożsamościowe, które w podzielonym społeczeństwie od razu prowokują jakieś założenia i nierzadko budzą wrogość?

VZ: Jesteśmy w tym punkcie, kiedy same mamy więcej pytań niż odpowiedzi. Nie chcemy tego etapu pomijać i wypowiadać się ex cathedra, udawać, że mamy gotową ekspertyzę, bo to jest naprawdę skomplikowany temat, który wymaga przede wszystkim debaty. Teraz jesteśmy na samym początku projektu, jako kolektyw pochodzimy z różnych kręgów myślowych i mamy często odmienny punkt widzenia. Obecnie organizujemy webinary, do których zaprosiliśmy gości i gościnie, które będą z różnych perspektyw do tematu tożsamości podchodzić. Mają one być inspiracją dla osób później składających propozycje udziału w konferencji, która odbędzie się w maju przyszłego roku w Zagrzebiu, w Muzeum Sztuki Współczesnej. Zależy nam na tym, żeby spotkać się w gronie osób, które mają już pewną ekspertyzę albo nowe inspirujące idee.

Dopiero wtedy chcemy ruszyć dalej w kierunku budowania konkretnej opowieści. Może efektem będzie to, o czym wspominała Michalina, rodzaj totalnej spekulacji, wyobrażeń przyszłości, a może pójdzie to w zupełnie inną stronę. Mnie na przykład przechodzą ciarki, kiedy słyszę o wyzbyciu się kategorii tożsamości. Teraz zresztą jesteśmy w ciekawym momencie, jeśli chodzi o humanistykę, istnieje bardzo dużo różnych nurtów, które nie biegną w jednym kierunku. Z jednej strony to, w czym z naszego zespołu specjalizują się Luka Cvetkovic i Michalina, czyli futurystyczna perspektywa budowania społeczności ponad podziałami, z drugiej na przykład nurt badań i praktyk dekolonialnych, zorientowanych na bardzo wnikliwe analizowanie konkretnej lokalnej sytuacji, działania w odniesieniu do konkretnych lokalnych problemów. W obydwu przypadkach kwestie, o które pytasz, czyli te dotyczące języka i etykietek, których używamy, są bardzo ważne.

Interesuje nas to, jak w ramach tych wszystkich kategorii i idei można realistycznie tu i teraz mówić o palących kwestiach. Wiemy natomiast, że znany nam zachodni system myślowy oparty na binarnych podziałach nie jest jedyną ścieżką. Oczywiście możemy spekulować, jak dalece hybrydowa może stawać się tożsamość, jak wiele sprzeczności i różnych narracji może w siebie wchłaniać, ale jest to wciąż rozwiązanie mniej utopijne niż wyobrażenie, że będziemy się wszyscy uwielbiać…

MS: …i staniemy się jedną wielką rodziną człowieczą.

Wizja "rodziny człowieczej" rodem z wystawy kuratorowanej przez Edwarda Steichena była zakorzeniona w powojennym zachodnim humanizmie, a czy dziś mamy jeszcze jakąkolwiek ramę, która pozwalałaby na porozumienie bez zatracania partykularnych tożsamości? Czy możliwy jest uniwersalizm nie podszyty kolonializmem?

MS: Jan Sowa w swoim wykładzie zastanawia się nad tym, jak wyjść poza pułapkę "polityki tożsamości" i proponuje podstaw dla uniwersalizmu szukać nie w tym, co mamy partykularnego (np. rasa, religia, gender itd.), ale we wspólnie rozpoznanym braku. Według niego wiele osób może jednoczyć się w walce przeciwko kapitalistycznemu wyzyskowi czy wobec katastrofy klimatycznej. Oczywiście uniwersalizm kojarzy się z dominacją kolonialną, patriarchalną czy rasistowską, ale on szuka czegoś innego, czyli czynnika, który może łączyć różne osoby w dążeniu do wyznaczonego celu.

Myślę, że miejscem takich debat mogą być instytucje. Często zapominamy o tym, że demokracja jest oparta na zdrowym konflikcie, polega na ścieraniu się różnych grup i różnych poglądów, jak pisała Chantal Mouffe. W kontekście zmian w instytucjach w Polsce (CSW Zamek Ujazdowski, Zachęta, Muzeum Sztuki w Łodzi), również politycznych, szczególnie ważne jest dla mnie pytanie, czy instytucje zawsze muszą reprezentować jakieś konkretne poglądy polityczne, czy raczej być miejscem debaty i spotkania różnych grup.

W kontekście m.in. niedawnych wyborów prezydenckich w USA, lecz także poprzednich wyborów w Polsce, powracają jednak uwagi, że strony sporu grają dziś w zupełnie różne gry, na odmiennych zasadach, każda ma swoje instytucje czy autorytety prawne. Jak w takich warunkach w ogóle prowadzić debatę?

VZ: W obliczu dzisiejszych podziałów faktycznie panuje poczucie braku możliwości dialogu. Określając się za pomocą zestawu tych czy innych wartości albo ideą przynależności, odrzucamy inne i jednoczymy się w określonej grupce. Zdarza się, że walka ta opiera się wyłącznie na wyobrażonych cechach kojarzonych z tym "innym". Mamy coraz mniej okazji, żeby poznać faktyczny stan rzeczy i wartości grup odmiennych od naszej własnej, jest to wzmacniane m.in. przez działanie algorytmów w mediach społecznościowych. Tak naprawdę nie możemy przypadkowo napotkać tam postaw radykalnie odmiennych od naszej, ich wyszukiwanie wymaga wysiłku. Idea tożsamości zaczęła więc ograniczać nie tyle możliwość – bo ta istnieje zawsze – ale samą chęć debaty.

Cały wasz zespół pochodzi z Europy Środkowo-Wschodniej, ale w opisie projektu na stronie Identity Crisis Network nie odnosicie się do tego wprost. Na ile ważny jest dla was kontekst środkowoeuropejski?

MS: Podchodzimy do tematu tożsamości szeroko, ale wypowiadamy się z pozycji usytuowanych w Europie Środkowo-Wschodniej. Wszyscy pochodzimy z krajów postkomunistycznych, co powoduje, że myślimy o świecie w konkretny sposób. Interesuje nas też lokalny kontekst sporów tożsamościowych – na Bałkanach, w Polsce czy w Białorusi te problemy są palące. Nie jest to jednak projekt o tożsamości Europy Środkowo-Wschodniej.

VZ: Cechą zachodniej humanistyki jest iluzja możliwości neutralnego spojrzenia na świat, której my nie próbujemy podtrzymywać. Niemniej jednak świat akademicki i świat sztuki wciąż wymuszają na nas odniesienia do debat toczonych na tzw. Zachodzie. Czytamy książki i uczestniczymy w dyskusjach w języku angielskim, podczas gdy autorzy anglojęzyczni nie czytają tekstów w językach Europy Wschodniej, nie tłumaczą ich ani nie wydają. Nawet jeśli stworzymy innowacyjne teorie, nie zostaną one szybko zaadaptowane. Tkwiąc w tym rozdarciu, z jednej strony odrzucamy uniwersalistyczną perspektywę, a z drugiej pragniemy uczestniczyć w globalnym dialogu i coś do niego wnosić.

Bariera językowa jest też problematyczna w obrębie samego regionu. Sami czytamy o tym, co dzieje się na zachodzie, ale o dyskusjach toczących się w świecie sztuki w Lublanie czy Bratysławie mamy z perspektywy Warszawy mniejsze pojęcie, bo mimo językowych pokrewieństw w większości nie mówimy kilkoma regionalnymi językami i między sobą też porozumiewamy się po angielsku.

VZ: W moim rozumieniu język angielski jest narzędziem, którym mogę posługiwać się na swój sposób. Właśnie to, że do komunikacji międzynarodowej w regionie korzystamy z języka angielskiego, ale mamy w nim sporą elastyczność, pokazuje, że można różnie myśleć o tym, jak konstruujemy swoją przynależność i co traktujemy jako swoje. Nie chcę oczywiście odbierać ludziom, którzy mówią w tym języku od urodzenia, prawa do tego, by pisać i mówić poprawnie, zgodnie z oficjalnymi regułami, ale można też tworzyć swoją niszę, w której rozmawiamy inaczej. Nasze regionalne uwarunkowania widzę więc raczej jako zalety – mamy do dyspozycji szeroką paletę narzędzi, idei, historii. Mamy podobne problemy wynikające z uwarunkowań historycznych, idee, do których możemy się wspólnie odnosić, a wszystko to możemy dodatkowo wyrazić w języku angielskim, który możemy po swojemu modyfikować.

To ciekawe w kontekście wspominanych wcześniej futurystycznych czy wręcz utopijnych wizji przekroczenia tożsamościowych podziałów – traktowanie brytyjskiego czy amerykańskiego angielskiego nie jako uniwersalnego wzorca poprawności, a jednego z lokalnych idiolektów, na równi z naszym, wymaga jedynie drobnej zmiany mentalnej.

VZ: Teraz, w związku z rozwojem sztucznej inteligencji, przeskoczenie bariery językowej jest jeszcze łatwiejsze. Dużo rozmawiamy w naszym gronie o tym, jak zmienia to nasze podejście do badań i do samej komunikacji. Kiedy mamy opcje automatycznego tłumaczenia, oraz nawet przygotowania określonej odpowiedzi, następuje pewna standaryzacja. Właściwie to już Chat GPT stwarza własne reguły, bo przecież on też posługuje się niekoniecznie poprawnymi formami. Rozwój sztucznej inteligencji jest zarówno przerażający, jak i inspirujący również w kontekście debaty tożsamościowej, ponieważ coraz trudniej jest nam posługiwać się pojęciem "prawdy". Z drugiej strony, mam wrażenie, że cywilizacja zachodnia utknęła w kryzysie wyobraźni, mało kto może pozwolić sobie na wykorzystywanie fantazji, rzadko myślimy o przyszłości ludzi i planety w kategoriach pozytywnych. Chcielibyśmy na pewnym etapie projektu odejść od stawiania diagnoz na rzecz wyobrażania inspirujących sposobów współistnienia w świecie.

Język Polish