Sabaliauskaitė: Wilno to miasto palimpsest [WYWIAD]

kristina_sabaliauskaite_fleszak_.jpg, portrait, Kristina Sabaliauskaitė, fot. www.sabaliauskaite.com

Opisuję czasy, które w świadomości Litwinów zapisały się jako okres "przepijania kraju przez polską szlachtę". Ja o polskiej szlachcie piszę dobrze, a Litwini pokochali te książki. Coś się zmienia w litewskim stosunku do naszej wspólnej historii – mówi autorka książki "Silva rerum" Kristina Sabaliauskaitė.

We wrześniu 2015 r. na półki polskich księgarń trafiła książka "Silva rerum" - pierwszy tom trzytomowej sagi polskiej rodziny szlacheckiej z Wilna. Książki Kristiny Sabaliauskaitė, litewskiej pisarki polskiego pochodzenia, zyskały na Litwie wielką popularność.

Jak zbierała pani informacje, które pozwoliły na odtworzenie realiów XVII-wiecznego Wilna?

Kristina Sabaliauskaitė: Korzystałam z wielu źródeł, nie tylko literackich czy historycznych. Pewne sfery życia XVII-wiecznych wilnian, takie jak miłość, życie intymne - nie zostały udokumentowane, ludzie byli skromni. Ale zarys informacji o pomijanych w sztuce tematach codziennego życia dało mi studiowanie ksiąg sądowych. W sumie materiały do pierwszej części cyklu - "Silva rerum" - zbierałam przez niemal 10 lat.

Tom pierwszy rozpoczyna się w roku 1655, kiedy Wilno podnosi się ze straszliwego kataklizmu - miasto zostało najechane i złupione przez Rosjan. Kozacy przez cztery lata grabili i terroryzowali miasto. Czemu wybrała Pani akurat ten początek opowieści?

Wilno to miasto palimpsest, miasto Feniks, które w ciągu swojej historii kilka razy zostało niemal zrównane z ziemią, ale za każdym razem się odradzało. Aby zrozumieć mój pomysł na cykl trzech książek, warto w kilku słowach zapowiedzieć kolejne tomy. Akcja drugiej części toczy się podczas Wojny Północnej i Wielkiej Dżumy, a trzecia część rozgrywa się w połowie XVIII wieku, w okresie pozornie dość spokojnym. Ale właśnie wtedy w Wilnie miały miejsce trzy wielkie pożary. A więc w trzech częściach powtarza się pewien schemat - miasto odradza się po wielkim kataklizmie.

Pod koniec pierwszego tomu bardzo byłam ciekawa, jak dalej potoczą się losy bohaterów - bliźniąt Urszuli i Kazimierza i Jana Kirdeja Bironta. Trochę jestem rozczarowana, że kolejny tom nie rozpocznie się w miejscu, gdzie zakończyła Pani pierwszą część, tylko pół wieku później.

Każdy tom opisuje jedno pokolenie rodziny. Tak jak nam nie udaje się uciec od losu naszych rodziców, a my sami formujemy losy swoich dzieci, tak czytelnik dowiaduje się o dalszych losach Urszuli, Kazimierza i Jana pośrednio - przez opowieść o ich potomkach. W trzecim tomie bohaterem jest wnuk Kazimierza.

Zauroczyły mnie postaci drugoplanowe, jak na przykład nakreślone przez Panią portrety dwóch przełożonych wileńskich klasztorów. Jedna jest dumna i chciwa, druga bardziej przystępna, ale apodyktyczna. Czy postaci miały swoje pierwowzory? Gdzie wyznaczyła Pani granicę pomiędzy prawdą historyczną a powieściową fikcją?

Ksieni bernardynek Konstancja Sokolińska to postać prawdziwa. Pozostawiła po sobie księgę "Skarbnica niebieska" o cudach obrazu najświętszej Marii Panny Sapieżańskiej z wileńskiego kościoła św. Michała. Udokumentowana jest też historia Jeana de la Marsa, Francuza, ludwisarza, który odlewał wileńskie dzwony, a w mojej powieści jest ważną postacią. Ale nie zachowało się aż tak wiele szczegółowych informacji o Wilnie z XVII wieku.

Większe pole do popisu miałam w kolejnych tomach, rozgrywających się w późniejszych epokach. W trzecim tomie powieści absolutnie każdy bohater jest postacią historyczną, aż do kramarzy, bo znamy nazwiska wileńskich kupców z połowy XVIII wieku. Starałam się więc zawrzeć jak najwięcej prawdy historycznej, pamiętając jednak, że zadaniem pisarza jest postaciom z historii dać wymiar ludzkiego życia.

Udało się Pani tak szczegółowo opisać Wilno, że wyznaczono trasy turystyczne śladami pani powieści.

Bardzo się tego cieszę, bo to znaczy, że moje książki nie tylko dały komuś przyjemność czytania, ale też pobudziły zainteresowanie historią. Wileńskie Biuro Turystyczne zauważyło, że turyści pytają o miejsca akcji moich książek. Przygotowałam więc trzy marszruty według trzech tomów - to są teraz najpopularniejsze trasy turystyczne w Wilnie. Partnerami tych wycieczek jest Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego i Muzeum Narodowe w Wilnie. Ludzie mogą zobaczyć te książki, które studiowali Kazimierz i Jan Kirdey - "Geographia" Blaviana Johannesa Blaeu czy "Odkrycie Ameryki" Theodora de Bry i zachowane przedmioty z epoki.

Pani trylogia stała się na Litwie bardzo popularna, ale nie obyło się bez kontrowersji. Czego one dotyczyły?

Najwięcej problemów sprawiał język moich książek. Pisałam po litewsku, ale z wieloma polonizmami i archaizmami. Na Litwie mamy rygorystyczną politykę językową, która nie tylko odebrała tamtejszym Polakom literę "w", ale też utrudnia życie pisarzom i naukowcom. To taki relikt czasów sowieckich, że za słowa obce, w tym polonizmy na stronach książki, może grozić nawet mandat. Pisząc o Wilnie XVII wieku oczywiście używałam dużo archaizmów i polonizmów. Ale przy drugim i trzecim tomie problem przestał istnieć, chyba dlatego, że krytycy literaccy bronili mnie, podkreślając, że użycie polonizmów w tym wypadku jest uzasadnione, służy budowaniu atmosfery tamtego Wilna.

Na Litwie jest prawne ograniczenie dozwolonej liczby polonizmów na stronie książki. Czy to nie jest trudne ze względu na ogromną liczbę polonizmów w literackim języku litewskim?

To dość kuriozalne, taka walka z wiatrakami. W XVII wieku, w czasach "Silva rerum" w Wilnie rozbrzmiewał chór różnych języków - łaciny, francuskiego, polskiego, litewskiego. Polski język tamtejszego Wilna różnił się zresztą od ówczesnej polszczyzny z Korony m.in. ze względu na dużą liczbę lituanizmów, które pozostawiliśmy w polskim wydaniu, żeby czytelnik mógł poczuć atmosferę tamtych czasów. Kwestie językowe to jeden z powodów, dla których w moich książkach nie ma dialogów. Piszę po litewsku, a nie chciałam imitować ani tłumaczyć na litewski starowileńskiej polszczyzny. Moi bohaterowie są więc "niemym chórem", co zbliża te powieści do poetyki historii rodzinnych, przekazywanych z pokolenia na pokolenie w opowieściach prowadzonych w trzeciej osobie, czyli bez dialogów.

Napisała Pani powieść o Wilnie, w której właściwie nie ma Litwinów. Jedyny wyjątek to rodzina Jonelisa, przyjaciela Urszuli i Kazimierza. W pani powieści są Polacy, Francuzi, Włosi...

Nie można kwestionować realiów historycznych moich powieści, w końcu mam doktorat z kultury i sztuki XVII wieku, a pisanie poprzedziłam dekadą badań. Napisałam po prostu prawdę, co potwierdzają koledzy akademicy. Wilno w XVII wieku miało cztery dzielnice - katolicką tj. polską-litewską, dzielnicę starowierów, czyli prawosławnych ortodoksów, dzielnicę żydowską i protestancką, czyli niemiecką. Pejzażu etnicznego ówczesnego Wilna dopełniał uniwersytet z całą kulturą łacińską, mnóstwo adwokatów - Hiszpanów, włoscy muzycy. W tamtym Wilnie nie było wyraźniej dominacji jednej nacji.

Venclova mówił o Wilnie: "Uderza mnie, że w trzech najważniejszych dla miasta językach ma ono inny rodzaj - w jidisz jest rodzaju żeńskiego, stąd częste określenia Wilna jako matki, w litewskim - męskiego, bo w myśleniu Litwinów Wilno to raczej ojciec. Dla Polaków Wilno jest rodzaju nijakiego, jak dziecko. W tak różny sposób, wszystkie trzy nacje mówią o tym samym mieście".

No właśnie.

Czy uważa Pani, że stosunek Litwinów do wspólnej z Polską historii ma szansę się zmienić?

Od powstania styczniowego polityka Rosji carskiej opierała się na zasadzie "divide et impera", czyli świadomego nastawiania Polaków i Litwinów przeciwko sobie. Za czasów sowieckich ta polityka była kontynuowana, a jej ślady można znaleźć do dziś dnia w litewskich podręcznikach do historii. Ale to się zmienia. Powody do optymizmu daje działalność naukowa, jest więcej wspólnych konferencji, projektów i badań, co daje szansę porozumienia w spojrzeniu na wspólną historię. Ten pewnego rodzaju litewski brak szacunku dla historii, wypieranie faktów, zmienia się na naszych oczach.

Obserwuję to w reakcjach na moje książki. Opisuję epokę, która w masowej świadomości Litwinów ma bardzo negatywne konotacje - w sowieckich szkołach uczono, że to było 300 lat upadku, podczas których spolonizowana szlachta przepiła państwo. Ja opisuję szlachtę pozytywnie, a jednak Litwini przyjęli i polubili moje historie.

Źródło: PAP, oprac. kk, wrzesień 2015

Język Polish