Rok 2022 w literaturze: Kameralnie, lecz z rozmachem

dwa_slowa_1.jpg, default, Ilustracja z książki "Dwa słowa", tekst: Anna Taraska, ilustracje: Dominika Czerniak-Chojnacka, fot. wydawnictwo Dwie Siostry, center, #000000

#literatura

O literackich odkryciach, gatunkowych transferach, językowych zachwytach, książkach szeptanych i rozedrganych. Kto wyróżnił się w polskiej literaturze ostatnich dwunastu miesięcy?

Mikroświaty

Rynek książki dopiero co przebudził się z pandemicznego koszmaru 2020 i 2021 roku, a już musiał zmierzyć się z kolejnym kryzysem – tym razem rosnącymi kosztami w przemyśle poligraficznym. Już w pierwszym kwartale 2022 roku alarmowano o wzroście cen papieru o 45 procent w ciągu ostatnich sześciu miesięcy, a i w kolejnych sytuacja niestety nie uległa poprawie. Zwiększające się koszty druku, wysyłki czy dystrybucji dotknęły cały rynek, jednak najbardziej powinny odczuć to niewielkie, nowo powstałe oficyny o jeszcze niewyrobionej marce, które nie mogą sobie pozwolić na ograniczenie wydatków w innych sferach działalności (promocja, mniejszy nakład). Agata Chmielecka i Filip Fierek z Wydawnictwa Drzazgi mówili w rozmowie z Culture.pl o swoich obawach dotyczących wzrostu ceny druku także w nadchodzących dwunastu miesiącach w związku z galopującą inflacją i kryzysem energetycznym, Konrad Nowacki z Cyranki zastanawiał się, jak na zauważalny już wzrost cen książek zareagują odbiorcy. Paradoksalnie jednak to do nich – kameralnych domów wydawniczych – należał ten rok.

Thumbnail — Okładka książki "Żywot i śmierć pana Hersha Libkina z Sacramento w stanie Kalifornia" Ishbel Szatrawskiej, fot. wydawnictwo Cyranka

Wystarczy spojrzeć na tytuły i nazwiska autorów nominowanych i wyróżnionych najważniejszymi literackimi nagrodami w Polsce oraz rankingi najlepszych lektur sporządzone przez krytyków i czytelników. Drzazgi świętowały wraz z Barbarą Woźniak zdobycie Nagrody Literackiej im. Witolda Gombrowicza za "Niejedno" – pozbawioną sentymentu opowieść o trudnej bliskości i trawiącej pustce. Filtry oddały głos po kilku latach milczenia Piotrowi Siemionowi, który swoją wartką powieścią "Bella, ciao" pokazał, jak powinna wyglądać mięsista literatura wojenna. W styczniu Łukasz Barys otrzymał Paszport Polityki za debiutancką, baśniowo-liryczną prozę "Kości, które nosisz w kieszeni", a już jesienią Cyranka wydała jego drugą znakomitą książkę "Jeśli przecięto cię na pół", silniej osadzoną w realiach i fabule, lecz niepozbawioną finezji. Warszawska oficyna postawiła w dodatku na różnorodność gatunkową, dzięki czemu do naszych rąk trafił nietuzinkowy utwór Ishbel Szatrawskiej "Żywot i śmierć pana Hersha Libkina z Sacramento w stanie Kalifornia". Dramat rzadko znajduje miejsce na literackiej półce, a jeśli już, to zwykle przechodzi niezauważony. Tym razem jest inaczej. Hollywood, Auschwitz, komunistyczny spisek, nieheteronormatywność. Autorka doskonale wie, jak budować napięcie, swobodnie żonglować wątkami, przełamywać schematy, nie tracąc dobrego smaku. Pod powierzchnią historii rodem z amerykańskich filmów akcji kryje się opowieść o pamięci i człowieczeństwie, wykluczeniu oraz wolności przede wszystkim mentalnej. Treść ciężkiego kalibru, lecz naładowana lekką frazą i niewymuszoną ironią.

"Pan NIKT" Joanny Concejo [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Nie zawiodły również wydawnictwa specjalizujące się w książkach z pogranicza literatury i sztuki. O ile toruńska oficyna Na przykład od niedawna edukuje swoich czytelników – niekoniecznie najmłodszych – z zakresu plastyki i kultury regionu (w 2022 roku ukazało się jej sztandarowe dzieło "Do 12 razy sztuka" Filipa i Nikodema Pręgowskich w przystępny i ekspresyjny wizualnie sposób prezentująca modernistyczny kierunek w malarstwie oraz kompendium wiedzy o grafice warsztatowej "Sztuka czarno-biała" Violetty Klugowskiej), o tyle wrocławski Format to już wytrawny gracz na rynku książek obrazkowych. Tym razem zdecydował się na polskie wydanie autorskiego debiutu Joanny Concejo (w oryginale publikacja ukazała się we Włoszech w 2008 roku). Mało kto potrafi tak sugestywnie wykreować fikcyjny świat, redukując do minimum warstwę tekstową na rzecz wrzących od metafor ilustracji, a jednocześnie sprawić, że historię tę z łatwością można odnieść do rzeczywistości. "Pan Nikt" to opowieść o zobojętnieniu na drugiego człowieka i sztuce uważności. Zaskakująca w swej prostocie, a jednocześnie wymagająca skupienia, pobudzająca wrażliwość. Concejo maluje szeptem i niedopowiedzeniem. Przygaszone barwy, delikatne pociągnięcia ołówkiem budują dyskretną narrację szkatułkową, z której można wyciągnąć różne wątki w zależności od kompetencji czytelniczych i bagażu doświadczeń.

Dom uczuć

Literacka mapa Polski od wielu lat stopniowo zagęszcza się monografiami poszczególnych miast czy regionów prezentowanych przekrojowo lub w określonym odcinku czasu. Nie inaczej było w 2022 roku, w którym szczególnie wyróżniła się "Gdynia obiecana" Grzegorza Piątka. Rzecz to z pozoru o architekturze, konkretnym mieście i w dodatku o minionym okresie międzywojennym, a tak naprawdę o mieszkańcach i wizjonerach, rzutująca na historię oraz mentalność całego kraju, a już na pewno niestarzejąca się. Niby pozostajemy biernymi odbiorcami literatury, jednak czujemy jakbyśmy uczestniczyli w budowie miasta. Gruntowna wiedza została wzmocniona celną puentą i błyskotliwym skojarzeniem oraz wygładzona płynną frazą. Forma nie przysłania wyważonej treści, główne wątki rozwidlają się na pomniejsze (równie interesujące), a całość czyta się jak najlepszą powieść przygodową. Niezależnie od tego, czy Piątek snuje opowieści o ludziach (Stefanie Starzyńskim z 2016, Bohdanie Pniewskim z 2021), czy o murach (powojenna odbudowa Warszawy z 2020 i omawiana Gdynia z 2022), możemy spodziewać się solidnej i wciągającej literatury.

Znamienne, że tegoroczna odsłona festiwalu reportażu Non-fiction odbyła się pod hasłem "Dom", a spotkania autorskie i debaty toczyły się wokół zmieniającego się krajobrazu architektonicznego Polski, pojęcia bezdomności, wojny w Ukrainie, ale także w wymiarze bardziej metaforycznym i tożsamościowym. Temat domu rodzinnego poruszyła Wiktoria Bieżuńska w powieści "Przechodząc przez próg, zagwiżdżę". To jeden z najbardziej wyrazistych debiutów literackich ostatnich lat. Duszno tu od emocji, choć trzymanych w ryzach badawczego języka. Fałszywie gładka i falista faktura zdań przykrywa nieprzyjemnie chropowatą treść. Perspektywa dziecięcego narratora zdaje się świetnie amortyzować historię naznaczoną przemocą fizyczną i psychiczną, chorobą alkoholową, niedoborem bliskości i rodzicielskiego ciepła, a jednocześnie sprawia, że wszystko przyjmujemy z jeszcze większym współczuciem i gniewem. Bieżuńska celnie wychwytuje i przetwarza klisze, demaskuje hipokryzję i bezrefleksyjną religijność. Ta lektura odziera ze złudzeń i jeszcze długo po zakończeniu uwiera.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Ilustracja z książki "Co lubią uczucia?", ilustracje: Aleksandra Zając, tekst: Tina Oziewicz, fot. wydawnictwo Dwie Siostry

Obrazek

co_lubia_uczucia_2.jpg

Czystą przyjemność sprawia z kolei obcowanie z bohaterami Tiny Oziewicz, a narysowanymi przez Aleksandrę Zając. Zabawne, puchate stworki o wszystko mówiących imionach (Nostalgia, Lęk, Ciekawość, Upór, Cierpliwość, Odwaga, Zaufanie i inne) wprowadzają młodego czytelnika w świat uczuć. Jest pomysłowo, momentami rozczulająco, zdecydowanie inteligentnie. "Co lubią uczucia?" to kontynuacja bestsellerowej książki "Co robią uczucia?", utrzymana w podobnym stylu, lecz podana w bardziej zaawansowanej formie – zarówno tekstowej (jednozdaniowe spostrzeżenia zostały rozbudowane do historyjki fabularnej), jak i artystycznej (ilustracje są bogatsze w szczegóły, częściej mają charakter narracyjny). Obie te warstwy mistrzowsko ze sobą korespondują, tworząc wdzięczny przewodnik po zakamarkach ludzkiego umysłu.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Okładka i ilustracja z książki "Dwa słowa", tekst: Anna Taraska, ilustracje: Dominika Czerniak-Chojnacka, fot. wydawnictwo Dwie Siostry

Obrazek

dwa_slowa_okladka_i_ilustr_2_sio.jpg

Uczuciowemu duetowi książkowemu bliska jest propozycja Anny Taraski "Dwa słowa". Mamy co prawda inną scenografię (domowe zacisze zamieniono na słownikowe zakamarki) i dłuższą, wielowątkową opowieść (Człowiek i Bóg spotykają innych mieszkańców słownika), ale i tu bohaterowie przeżywają przygody, przy okazji tłumacząc dzieciom abstrakcyjny świat pojęć. Spójna z treścią żółto-czarna szata graficzna z ilustracjami, w które wkomponowane zostały wycinki z autentycznych wokabularzy, przyniosła Dominice Czerniak-Chojnackiej wyróżnienie graficzne w konkursie Książka Roku 2022 Polskiej Sekcji IBBY.

Na językach

Właśnie w literaturze dziecięcej najwyraźniej widać zmianę, jaka dokonała się na polskim rynku książki po wybuchu wojny w Ukrainie. Wydawnictwa chętniej decydowały się na edycje dwujęzyczne (chociażby "Bal u lamorożca. Polsko-ukraińskie bajki o przyjaźni" Agaty Romaniuk) lub przyspieszyły proces tłumaczeń. Także w literaturze pięknej i w poezji nastąpił zwrot ku twórczości wschodnich sąsiadów: wystarczy wspomnieć premierowe wydania oraz wznowienia książek Oksany Zabużko, nagrody Zbigniewa Herberta oraz Europejskiego Poety Wolności dla Marianny Kijanowskiej za tom "Babi Jar. Na głosy" czy nieocenioną pracę tłumaczy, takich jak Aneta Kamińska, Katarzyna Kotyńska, Bohdan Zadura.

Jeśli mowa o przekładzie, to w tym roku należy wyróżnić tytaniczną pracę René Koelblena i Stanisława Waszaka, którzy dla krakowskiego Lokatora przetłumaczyli "Zniknięcia" ("La Disparition") Georges'a Pereca. Brawurowo obalili oni mit jakoby francuska powieść była nieprzekładalna ze względu na usunięcie w całym, ponad 300 stronicowym tekście litery "e". Duet translatorski początkowo próbował pozbyć się różnych samogłosek, lecz ostatecznie pozostał wierny oryginalnemu konceptowi autora (w polskim tłumaczeniu występuje jednak nosówka "ę"). Dzięki temu jako odbiorcy możemy uczestniczyć w wyrafinowanej zabawie słownej.

Chociaż polscy autorzy nie są aż tak radykalnymi graczami w sferze języka, to kilkoro z nich traktuje literackie tworzywo jak snycerz kawałek drewna – ciosają, drążą, szlifują do uzyskania pożądanego efektu. Do takich artystek rzemieślniczek należy Zyta Rudzka, co po raz kolejny udowodniła w powieści "Ten się śmieje, kto ma zęby". Tutaj zdania znają swoje miejsce w szeregu, ustawione są w sposób nieznoszący sprzeciwu, a bezkompromisowa narracja znakomicie odzwierciedla temperament głównej bohaterki. Fryzjerka męska Wera to kobieta dojrzała, w wieku bliżej nieokreślonym. Wie, czego chce od życia, a w obliczu śmierci męża i utraty pracy nie czuje się wcale przegrana. W polskiej prozie nieczęsto pojawia się czarny humor świetnie balansujący na granicy komizmu i tragizmu, a jeszcze rzadziej mamy do czynienia z tak silną kreacją kobiecą.

Równie charakterystyczną postać spotkamy za to w poezji – Anna Q, odtwórczyni tytułowej roli w najnowszym tomiku wierszy Anny Augustyniak (ale pojawiająca się już wcześniej w utworach autorki), staje się głosem pokolenia kobiet wykluczonych. Może być artystką, kochanką, córką, matką, więźniarką społecznych ról i historii okrucieństwa, poniewieraną, upokarzaną. W tych lirykach wyczuwalne jest ciało wiersza ze wszystkimi wypukłościami plastycznych opisów kobiecej zmysłowości i zakamarkami pełniącymi funkcję schowków na ból, gniew czy wstręt. Augustyniak za każdym razem aranżuje inną scenę, a stojąca na niej Anna Q krzyczy, mimo zasłoniętych ust.

Jeśli sporządzić listę książek, o których w najbliższych miesiącach powinno być głośno nie tyle ze względu na język (w tym przypadku literacko wysmakowany), ile na poruszany temat, to na jej szczycie powinna znaleźć się "Głusza" Anny Goc. "Pytał słyszących, czym jest dla nich cisza. Mówili, że jest wtedy, gdy szumi morze, albo że kojarzy się im ze śmiercią". Reporterka zanurzyła się w ten świat, by wyłowić różnorodne opowieści sprowadzające się do wspólnego mianownika – wykluczenia językowego. Widać tu pewną ostrożność w badaniu nieznanego terenu świadczącą o dojrzałości i wrażliwości autorki. Fakty obudowane zostały zapadającymi w pamięć historiami opowiedzianymi uważnie, z czułością oraz z trzymanymi na wodzy emocjami, które nie zaburzają przekazu. Powstał reportaż nie o niepełnosprawności, lecz o determinacji i walce o siebie.

Autorka zmienną jest

Literackie poszukiwania formy i języka często prowadzą do transferu gatunkowego. W 2022 roku udane debiuty prozatorskie zaliczyły: Urszula Honek, Katarzyna Szaulińska oraz Agata Romaniuk. Pierwsza z nich dała już się poznać jako poetka subtelności, bliskości i przemijania. Echo trzech tomów jej wierszy – "Sporysz", "Pod wezwaniem", "Zimowanie" – pobrzmiewa w najnowszym zbiorze opowiadań "Białe noce". Beskidzka wieś staje się scenerią dla zdarzeń z pogranicza realizmu i snu (jak u Łukasza Barysa), zapętlone losy bohaterów utkane są z codziennych trosk, pragnień, nieszczęść, szaleństw. Nie jest to proza rozbuchana, ale stonowana, płynąca własnym rytmem.

W poprzek spokojnego nurtu zdaje się prowadzić narrację opowiadań Szaulińska. "Czarna ręka, zsiadłe mleko" to pulsujące historie o niedopasowaniu, odmienności, składające się na surrealistyczny obraz świata będący wytworem chorej wyobraźni. Iluzja wżera się w rzeczywistość jak rdza i trudno oddzielić jedną od drugiej. Autorka – z zawodu psychiatrka i psychoterapeutka – ukazuje od środka przedziwnie skonstruowany i kruchy świat swoich bohaterów zmagających się z różnego rodzaju zaburzeniami. Szaulińska, która ma w swoim dorobku między innymi tom poezji "Druga osoba", monodram "Córcia" wystawiony przez Teatr WARSawy oraz scenariusz komiksu o depresji "Czarne fale", z impetem zagarnia również przestrzeń prozy.

Zarówno u Honek, jak i u Szaulińskiej ciekawie zostały zaprezentowane postaci kobiece, jednak dopiero Romaniuk napisała wnikliwą i dojrzałą herstory. "Proste równoległe" przedstawiają relacje mistrzyni i uczennicy, koncentrując się na warstwie emocjonalnej. Nie jest to bynajmniej powieść sentymentalna, a porządnie zagrana obyczajówka z umiejętnie zarysowanym tłem Polski doby PRL-u, determinującym wybory bohaterek. Warto sięgnąć po lekturę chociażby ze względu na pierwszorzędne opisy gry na skrzypcach ocierające się o liryzm. Poezja w wykonaniu Romaniuk? Biorąc pod uwagę czytelniczy sukces jej serii książek dla dzieci o Kociej Szajce, wnikliwe opowieści reporterskie z Omanu ("Z miłości? To współczuję") i historie późnych miłości ("Krótko i szczęśliwie") oraz tegoroczny debiut powieściowy, to zapewne tylko kwestia czasu.

Język Polish