"Precz z teatrem! Niech żyje sport!". Kazimierz Wierzyński, poeta-olimpijczyk

kazimierz_wierzynski_z_lewej_z_tlumaczem_swojej_poezji_na_jezyk_niemiecki_michelem_josefem_heinzem_1928_nac.jpg, default, Kazimierz Wierzyński z tłumaczem swojej poezji na język niemiecki Michelem Josefem Heinzem, fot. audiovis.nac.gov.pl (NAC), center, #000000

#literatura

Z igrzysk olimpijskich w Amsterdamie w roku 1928 polska ekipa po raz pierwszy od odzyskania niepodległości przywiozła złote medale: w rzucie dyskiem i… poezji. Na przestrzeni niespełna stulecia przesunęły się granice tego, co osiągalne w obu dyscyplinach, ale olimpijska twórczość Kazimierza Wierzyńskiego nadal pozostaje kamieniem milowym w pisaniu o sporcie.

Choć dziś wydarzenia kulturalne i wystawy nadal towarzyszą kolejnym edycjom igrzysk olimpijskich, są zaledwie jedną z ciekawostek na marginesie wielkiej sportowej imprezy. Początki nowożytnych olimpiad wyglądały jednak inaczej. Wskrzeszanie ducha antycznych olimpiad wiązało się akcentowaniem w parze z rywalizacją sportową również roli kultury. Olimpijski Konkurs Sztuki i Literatury odbywał się w ramach letnich igrzysk przez całą epokę – od ostatniej olimpiady przed Wielką Wojną w roku 1912, po pierwsze igrzyska w nowym, pojałtańskim porządku w roku 1948.
Polscy twórcy i twórczynie zdobyli na nich łącznie osiem medali. Złoto, oprócz Wierzyńskiego, zdobyła jeszcze dwójka: kompozytor i dyrygent Zbigniew Turski oraz rzeźbiarz Józef Klukowski.

Igrzyska w Amsterdamie były pierwszymi, w których wzięli udział polscy twórcy, tym donioślejszy był więc triumf Wierzyńskiego, wyróżnionego za bardzo adekwatnie zatytułowany tom wierszy – "Laur olimpijski". Utwory składające się na nagrodzony tomik powstawały w latach 1924-1925, a ukazały się w oryginale na rok przed olimpiadą. W swego rodzaju wyścigu musiał jednak wystartować niemiecki tłumacz poezji Wierzyńskiego, by zdążyć zgłosić przekład do konkursu, w którym zgłoszone dzieła tłumaczone musiały być na jeden z trzech języków: francuski, angielski, bądź właśnie niemiecki.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Letnie Igrzyska Olimpijskie w Amsterdamie 1928. Otwarcie olimpiady. Widoczna publiczność zgromadzona przed stadionem, fot. audiovis.nac.gov.pl (NAC)

Obrazek

otwarcie_igrzysk_w_amsterdamie_1928_nac.jpg

W warstwie formalnej wiersze z olimpijskiego tomu nie były niczym nowym. Utrzymane są w lekkiej i radosnej poetyce debiutanckiej "Wiosny i wina", wyrażając pochwałę witalności, zachwyt nad przekraczaniem fizycznych granic i wyczynami ówczesnych gwiazd sportu. To, co było na gruncie polskiej poezji tego czasu zupełnie nowatorskie, to sam temat. "Dlaczego knajpa ma być świetnym tematem dla sztuki a boisko sportowe nie?”, pytał Jan Parandowski, prywatnie zaprzyjaźniony z Wierzyńskim, a kilka lat później również uhonorowany medalem olimpijskim (brązem – za osadzoną w realiach antycznej Grecji powieść historyczną "Dysk olimpijski"). Odpowiedź jest prosta – sceneria knajpiana była twórcom znana i bliska, boisko rzadko przykuwało ich uwagę.

Wierzyński zaś nie tylko sport obserwował i opisywał, ale też czynnie – choć nie zawodowo – uprawiał. Jak wspominał w "Pamiętniku poety”:

Text

Biegałem na 100 i 200 metrów, próbowałem też dłuższych dystansów, ale najbardziej pochłaniał mnie futbol. Grywałem w 3. Drużynie Pogoni stryjskiej na prawym skrzydle i prawej pomocy, ale najdłużej utrzymałem się na bramce. Szczytem mojej kariery piłkarskiej był występ w pierwszej drużynie, której zabrakło bramkarza na mecz z Lechią we Lwowie.

Ów szczyt kariery nie był jednak wielkim triumfem: „Z wielką tremą stanąłem na boisku Sokoła, robiłem wszystko co mogłem, ale okazało się, że to nie dosyć. Zeszliśmy z boiska pokonani 0:1.”

Poświęcenie całego tomu poetyckiego sportowi i sportowcom było więc czymś niebywałym w okresie, gdy wśród rodzimych twórców dualistyczne spojrzenie na ciało i umysł trzymało się mocno, a ten drugi ceniony był znacznie wyżej. Próżno było szukać na rodzimej scenie literackiej międzywojnia postaci pisarzy-sportowców na podobieństwo Yukio Mishimy. Nie był Wierzyński zupełnie samotną wyspą – w liryce międzywojnia zdarzają się sporadyczne przypadki twórczości o sportowej tematyce. Tadeusz Peiper zdradzał na przykład swoje zamiłowanie do piłki nożnej. Nikt jednak nie podejmował tego tematu z porównywalnym do współtwórcy "Skamandra" zaangażowaniem i konsekwencją. Wierzyński nie tylko sam wypełniał lukę, ale i głośno buntował się przeciwko bagatelizowaniu znaczenia sportu przez kolegów po piórze. Wywiad, jakiego udzielił jeszcze na rok przed olimpijskim zwycięstwem pismu "Commedia" nosił wymowny tytuł: "Precz z teatrem! Niech żyje sport!".

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Międzynarodowy Tatrzański Rajd Samochodowy, 1930, obserwatorzy rajdu samochodowego poeta Kazimierz Wierzyński i profesor Walery Goetel, fot. audiovis.nac.gov.pl (NAC)

Obrazek

kazimierz_wierzynski_walery_goetel_1930_fot_nac.jpg

Reszta społeczeństwa była o krok przed literatami. Choć pod koniec okresu zaborów tradycje sportowe istniały na dobrą sprawę tylko we Lwowie i Krakowie, w II RP błyskawicznie rozwijały się struktury klubów i stowarzyszeń, a masowe widowiska sportowe zyskiwały pokaźną publiczność. Na meczach bywały zarówno gwiazdy estrady, jak i sanacyjna wierchuszka, włącznie z samym marszałkiem. Tłumy gromadziły się na wyścigach konnych, konkursach skoków narciarskich czy walkach bokserskich.

Dla Wierzyńskiego widowisko sportowe staje się niekiedy wręcz obrazem świata jako takiego, w "Manifeście szalonym" theatrum mundi zyskuje współcześniejszy kostium piłkarskiej rozgrywki:

Text

Dziś gra się słońcem football match ogromny!
Bóg strzela gole – po ludzku, wspaniale!

Jak pisał w "Pamiętniku poety":

Text

W sporcie kojarzy się zabawa i ryzyko, natchnienie i spekulacja, poryw i opanowanie. Sport może się wypaczyć, jak wszystko na świecie, ale może też być szkołą charakteru […]. Myślałem i dziś jeszcze myślę, że jest to jedna z dróg prowadzących do wyjścia z mielizny życia i rozwinięcia heroicznego charakteru w człowieku.

Choć podniosłość wierszy składających się na "Laur olimpijski" oddaje niekłamany zachwyt Wierzyńskiego oglądaniem skoków o tyczce czy sprinterskich rekordów Paavo Nurmiego, nie są to zachwyty dyletanta. Jak zauważał Wojciech Lipoński, daje tu o sobie znać dziennikarskie wyczucie poety:

Text

Autor nie staje z otwartymi ustami przed byle faktem sportowym, co się wówczas nader często przytrafiało intelektualistom dopiero odkrywającym tajniki sportu. Z fachową nieomylnością dobiera elementy najistotniejsze. Tomik, z punktu widzenia sportowego jest niezwykle trafnym zestawieniem najważniejszych wydarzeń sportowych lat 1925-1927.

Nawiązując do tradycji klasycznej, jednocześnie Wierzyński w kilku strofach chwyta często specyfikę ruchu opisywanych współczesnych herosów, a także ich styl i osobowość.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Letnie Igrzyska Olimpijskie w Amsterdamie 1928, rzut dyskiem. Widoczna polska lekkoatletka Halina Konopacka, fot. audiovis.nac.gov.pl (NAC)

Obrazek

halina_konopacka_1928_amsterdam_nac.jpg

Wiersz o Paavo Nurmim, fińskim biegaczu, który w odstępie kilku kwadransów w Paryżu w 1924 roku pobił dwa rekordy świata (na 500 i 1500 metrów) i łącznie zgarnął pięć złotych medali, próbuje oddać zarówno dynamikę jego ruchów, jak i charakter milkliwego Fina, aurę gwiazdora, który jeszcze za życia doczekał się pomnika (dłuta Wäinö Aaltonena), jako pierwszy nowożytny sportowiec:

Text

Powiedzcie tym tłumom ludzi –
niech zmilkną, niech się uciszą.
Nie chcę żadnego zwycięstwa,
nie chcę ich braw, ani krzyku,
Chcę przerwać taśmę i spocząć
na starym, greckim pomniku

Wiersz "Nurmi" ukazał się nie tylko w tomie "Laur olimpijski", ale i na łamach "Przeglądu Sportowego" – najstarszego polskiego dziennika sportowego, początkowo tygodnika, ukazującego się od 1921. Po kilku latach od założenia pisma znalazło się ono wręcz na krawędzi upadku i nic nie wskazywało na to, że uda mu się przetrwać ponad stulecie. Był to co prawda jedyny wiersz pióra Wierzyńskiego opublikowany w magazynie, ale poeta odcisnął na magazynie mocne piętno – jako jego redaktor naczelny.

Dziennikarstwo sportowe dopiero wówczas raczkowało i przed erą Wierzyńskiego pismo nie radziło sobie najlepiej. Jak pisał Jan Mazurek:

Text

Na początku trzeciej dekady dwudziestego wieku nie potrafiono zajmująco pisać o sporcie. Atletów i mistrzów nie brakowało, amatorów i zawodowców przybywało, rodziła się kultura kibicowania i konsumowania sportowych widowisk, ale najtęższe pisarskie pióra przetwarzały i przemielały problemy i namiętności rodem z wyższych sfer kulturowych.

Wierzyński dowiedział się od będącego wówczas redaktorem "Przeglądu Sportowego" Ferdynanda Goetla, że pismo "ledwo dyszy" i po przeniesieniu redakcji z Krakowa do Warszawy objął jego ster. Co do założeń w gruncie rzeczy niewiele się zmieniło – "Przegląd" był tygodnikiem informującym o najważniejszych bieżących wydarzeniach sportowych dyscyplin wszelakich, choć teraz były to relacje z prawdziwego zdarzenia, a nie bezładny zbiór felietonów. Zmiana jakościowa była widoczna gołym okiem. Na szpaltach tygodnika pojawiały się niekiedy nazwiska Antoniego Słonimskiego czy Rafała Malczewskiego, ale przede wszystkim pisali doń młodzi dziennikarze sportowi, którzy warsztat szkolili pod okiem redaktora.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Rzeźby Olgi Niewskiej "Atleta" pokazywane na wystawie "Sport w Sztuce" w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie, 1932, fot. NAC

Obrazek

atleta-sztuka-sport.jpg

Jak na poetę przystało, Wierzyński dbał o język używany przez dziennikarzy, język żywy, literacki, angażujący, nie jak wcześniej – suchy, sprawozdawczy, techniczny. Jak wspominał: "Dziennikarzy sportowych wówczas właściwie nie było. Ze starej redakcji przeszedł tylko Marian Strzelecki. Resztę tak zdolnych i barwnych piór wychowałem sobie sam". Zapraszał do współpracy zresztą nie tylko dziennikarzy czy sporadycznie kolegów pisarzy, lecz także tych, którzy opisywane tematy znali z pierwszej ręki – samych sportowców. Wśród nich była również druga złota medalistka z Amsterdamu, Halina Konopacka, co ogłaszając jej triumf z dumą odnotowywał w korespondencji z Amsterdamu Jerzy Grabowski. Wizualnie zmianę komunikowała odświeżona, lżejsza i zdecydowanie nowocześniejsza szata graficzna.

W czasie olimpiady "Przegląd" – co prawda nie na żywo, na tyle jednak skrupulatnie, na ile pozwalało tempo wydawnicze, na czas igrzysk dwukrotnie podkręcone – relacjonował piórami siedmiu korespondentów najmniejsze szczegóły wyjazdu olimpijskiej kadry na igrzyska. Nie były to doniesienia tak prozaiczne, jak słynne "piłkarze zjedli śniadanie", korespondenci chętnie jednak zaglądali za kulisy przygotowań i odmalowywali atmosferę. Włącznie z informacją o sprowadzaniu dla zawodników dwóch hektolitrów miodu "najlepszego gatunku", o tym, że w miasteczku olimpijskim "oczko w głowie ekspedycji", Halina Konopacka, "zachowuje się raczej poważnie", za to "Trojanowski wiecznie roześmiany, rozdokazywany wodzi rej", a kwatery naszej kadry urządzono na tyle starannie, że "znajdują się tam obrazy mistrzów polskich i biust Marszałka Piłsudskiego".

Wierzyński pozostał na stanowisku naczelnego od lipca 1926 do grudnia 1931 roku i zdążył przez ten czas zrealizować kilka nowatorskich pomysłów wykraczających poza szpalty tygodnika. Wymyślił kolarski Wyścig Dookoła Polski, który przekształcił się w Tour de Pologne. Organizowany nadal przez "Przegląd Sportowy" plebiscyt na najlepszego polskiego sportowca roku również był jego pomysłem.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Lekkoatletka Halina Konopacka prezentuje nagrodę puchar i dyplom, którą otrzymała za najlepszy wynik sportowy w 1928 roku, fot. audiovis.nac.gov.pl (NAC)

Obrazek

lekkoatletka_halina_konopacka_prezentuje_nagrode_puchar_i_dyplom_ktora_otrzymala_za_najlepszy_wynik_sportowy_w_1928_roku_nac.jpg

Do pewnego stopnia oboje polskich złotych medalistów parało się i sportem, i twórczością artystyczną. Halina Konopacka największe sukcesy odnosiła na stadionie, na boku jednak również pisała wiersze i malowała obrazy. Rok po zdobyciu złota w Amsterdamie wydała nawet tomik poetycki "Któregoś dnia", utrzymany w poetyce bliskiej skamandrytom, zupełnie sportu niedotyczący, przesycony melancholią. W "Skamandrze" zresztą Konopacka również swoje poezje publikowała, jej ścieżki z Wierzyńskim przecinały się więc nie tylko na łamach "Przeglądu Sportowego".
Tom przyjęty został pozytywnie, Słonimski ubolewał nawet, że Konopacka "porzuciła poezję dla rzucania nikomu niepotrzebnym dyskiem".

Sama Konopacka z kolei o "Laurze olimpijskim" Wierzyńskiego mówiła, że dla zawodniczek i zawodników "ten tomik był wyznacznikiem romantycznych wartości, które widzieliśmy w sporcie", doceniając zwłaszcza to, że "jego niektóre poezje przypominały film". Co prawda ta quasi-filmowa heroizacja może też budzić niewygodne skojarzenia z późniejszym o dekadę olimpijskim filmem Leni Riefenstahl, trudno jednak nie docenić wyczucia i spostrzegawczości Wierzyńskiego w czasie, gdy rozgrywki sportowe śledzić można było w prasie i w radiu, na długo przed epoką telewizyjnych i internetowych transmisji.

Dziś sam system konkursów artystycznych regularnie znajduje się pod ostrzałem. Twórczość to nie sport, w którym można na podstawie jasnych kryteriów ocenić wynik, podkreślają krytycy tego systemu. W pierwszej połowie XX wieku uznano jednak, że nic nie stoi na przeszkodzie, by za wiersze i obrazy wręczać olimpijskie medale. Z nieprzystawalności konkursu artystycznego do zawodów lekkoatletycznych czy gier zespołowych zdawano sobie rzecz jasna sprawę – nie brakowało i wówczas sceptycznych głosów podważających zasadność tego połączenia. Jakby dla podkreślenia tego, że jest to zupełnie inna para kaloszy, wyłanianie laureatów artystycznych igrzysk odbywało się w sposób mocno nietransparentny. Nie wiadomo było ani ile twórców i twórczyń konkuruje w zawodach, ani kto decyduje o ostatecznym wyborze laureatów.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Wacław Piotrowski, "Na płotku", 1928, fot. Muzeum Sportu i Turystyki

Obrazek

Wacław Piotrowski, "Na płotku", 1928, fot. Muzeum Sportu i Turystyki

Niezależnie od wątpliwości, ranga konkursu była niepodważalna. W Amsterdamie Wierzyński nie był jedynym triumfatorem z Polski – brąz za cykl akwarel wywalczył Władysław Skoczylas, który nie gdzie indziej, jak w „Przeglądzie Sportowym”, pisał później: "Wszystkich pociąga i nęci ogromny rozgłos, jaki daje zwycięstwo olimpijskie, rozgłos nie do pomyślenia na wystawie czysto artystycznej". Odznaczenie olimpijskie przynosiło moment celebryckiej sławy. Jak pisał publicysta Jan Bielatowicz, Wierzyński "stał się bożyszczem chłopców biegających za piłką po zielonej murawie, wiosłujących po Wiśle i jej dopływach, goniących się z wiatrem po pylnych drogach", nawet jeśli nigdy przedtem nie słyszeli oni o jego poezji.

Tom "Laur olimpijski" stał się międzynarodowym klasykiem w kategorii poetyckiego opisywania sportu. Medal olimpijski za poezję wydawać się może z dzisiejszej perspektywy ekscentryczną ciekawostką epoki międzywojnia, podobnie jak choćby ówczesne stroje sędziów piłkarskich, biegających po boisku w krótkich spodniach, ale też w marynarce i pod krawatem. Do czasu, gdy literackiego Nobla otrzymali Czesław Miłosz i Wisława Szymborska było to jednak największe międzynarodowe wyróżnienie dla polskiego poety w XX stuleciu. Paradoksalnie później sława Wierzyńskiego przyćmiona została do tego stopnia, że nie tylko znalazł się w cieniu noblistów, lecz także kolegów okupujących ten sam stolik Pod Picadorem. Dziś ten mniej znany skamandryta odkrywany jest ponownie – doczekał się m.in. monumentalnego dwutomowego wydania wszystkich wierszy nakładem PIW, i znów przebija się do powszechnej świadomości czytelników – w dużej mierze dzięki wierszom sportowym.

Język Polish

sport