Polski most do Awinionu

Na zdjęciu: Jan Peszek i Danuta Stenka, fot. Kuba Dąbrowski / TR Warszawa, default, Scena z przedstawienia "Uroczystość" (Festen) w reżyserii Grzegorza Jarzyny, fot. Kuba Dąbrowski / TR Warszawa, center

#culture

#teatr

W lecie ceny w Awinionie stają się – nomen omen – bajońskie. Wszyscy bowiem wiedzą, że oto odbywa się prawdopodobnie najważniejszy na świecie festiwal teatralny. W tej prestiżowej imprezie Polska ma swój znaczący, wieloletni udział. Do tej pory awiniońska widownia mogła zobaczyć kilkanaście przedstawień polskich reżyserów.

Byłoby ich więcej, gdyby nie... potężny strajk francuskich pracowników i pracownic w 2003 roku. Skuteczność walczących o swoje przywileje była naprawdę godna podziwu. Wściekli intermittents (osoby pracujące bez stałego zatrudnienia) doprowadzili do pierwszego i jedynego w historii odwołania festiwalu. W programie niedoszłej 57. edycji imprezy znalazł się "Dybuk" Krzysztofa Warlikowskiego i "Stosunki Klary" Krystiana Lupy – oba przedstawienia wyprodukowane były przez TR Warszawa pod dyrekcją Grzegorza Jarzyny. To jedyna "skaza" na karcie historii polskiego teatru nad Rodanem. Poza tym od ponad 30 lat dzieła polskich artystów z sukcesami uświetniają program Festival d’Avignon.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Pałac Papieży w Awinionie, fot. Jean-Marc Rosier, wikimedia commons

Obrazek

avignon_palais_des_papes_depuis_tour_philippe_le_bel_by_jm_rosier-wikimedia.jpg

Za narodzinami imprezy stał jeden człowiek. Francuski aktor i reżyser Jean Vilar, zmęczony elitarnością francuskiej sztuki widowiskowej, postanowił zainicjować festiwal "dla ludzi". I tak w 1947 roku, niedługo po horrorze drugiej wojny światowej, powstał Festival d’Avignon. Vilar wierzył w społeczny wymiar teatru, który powinien być otwarty, komunikatywny i ogólnodostępny. Początkowo zapraszani byli jedynie francuscy artyści, z czasem festiwal otworzył się na zagranicę. Dziś jest ogromnym międzynarodowym świętem Melpomeny odbywającym się co roku w lipcu. Jaki wkład ma w jego historię Polska?

Śmierć na festiwalu

Tadeusz Kantor podczas przedstawienia "Niech szczezna artyści" Teatru Cricot 2 , Warszawa, 1986, fot. Wojciech Kryński / Forum

Zaczęło się od śmierci. Polską obecność na prestiżowym festiwalu zainaugurował Tadeusz Kantor ze swoim zespołem Cricot 2, jedną z najważniejszych awangardowych trup teatralnych w historii . W 1985 roku przyjechał nad Rodan ze spektaklem "Niech sczezną artyści" - jednym z widowisk należących do nurtu "teatru śmierci", ostatniego etapu twórczości artysty. W pozbawionym fabuły "zdarzeniu teatralnym" Kantor połączył cechy happeningu i autorskiego seansu wspomnień. Zestawił postaci-zjawy i charakterystyczne "ubogie" obiekty; tanatyczne obsesje i szaleństwo rewii. Sam także był obecny na scenie i, siedząc na krześle, dyrygował całością niczym natrętny demiurg. O przestrzeni "Niech sczezną artyści" Kantor wypowiadał się tak:

Ten >>wspólny pokój<< raz jest meliną, schronieniem prawdziwej bandy artystów i opryszków, raz staje się przycmentarnym składem, którego lokatorzy egzystują tam na prawach przechowywanych przedmiotów, a raz stanie się pokojem dziecinnym, w którym maleńki chłopak bawi się swą imaginacją.

Majaczenia w ciemności

Leszek Mądzik, fotografia, fot. materiały prasowe Galerii Plenerowej Muzeum Łazienki Królewskie

Lata 90. przyniosły polskiemu teatrowi trzy prezentacje. W 1993 roku do Awinionu z aż dwoma spektaklami przyjechał Zespół Sceny Plastycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Grupa pokazała wówczas "Wrota" i "Tchnienie" w reżyserii Leszka Mądzika. Obie prace były przykładem teatru autorskiego – Mądzik był nie tylko ich reżyserem, ale także scenografem i scenarzystą. W programie do obu przedstawień przeczytać można było skonstruowaną przez historyczkę sztuki Bożenę Kowalską sugestywną definicję twórczości Mądzika jako "teatru ciemności" zadającego pytania "o prawdę, o cel życia ludzkiego, o sens cierpienia i śmierci, o miarę ludzkiego upadku [...]".

To znaczące, że kolejnym polskim artystą w Awinionie – po Tadeuszu Kantorze – był właśnie Mądzik. Twórca, który wskazuje dzieła i myśl teatralną Kantora jako swoją główną inspirację; twórca podobnie zafrapowany ideą plastyczności teatru, podobnie odżegnujący się od tekstu jako podstawy widowiska.

Thumbnail — Pocztówka z Awinionu z początku XX wieku, źródło: wikimedia commons

Duch Kantora towarzyszył także kolejnej polskiej obecności w Awinionie. W 1995 roku do miasta zawitali "Manjacy", spektakl w reżyserii współpracującego z Kantorem aktora Andrzeja Wełmińskiego, który dekadę wcześniej wcielił się w "Niech sczezną artyści" w postać Wita Stwosza. "Manjacy" stworzeni zostali jako rodzaj hołdu dla Kantora – grupa artystów i artystek "osieroconych" przez zmarłego w 1990 roku reżysera postanowiła stworzyć dzieło oddające ducha twórczości Cricot 2. Spektakl nosił zresztą znaczący podtytuł, czyli "Their Master’s Voice" ["głos ich mistrza" – przyp. red.]. W umieszczonym w programie krótkim liście Wełmińskiego do "Szanownych Widzów" autor przedstawienia przyznawał, że

[...] istotnie, graniczyć to może z maniactwem, że po tak ogromnych osiągnięciach teatru Tadeusza Kantora jego aktorzy porywają się na kolejny spektakl by wyruszyć znów w Nieznane. Niestety już bez swojego PRZEWODNIKA. [podkreślenia autora]

Najczystszy klejnot

XX-wieczną historię polskiego teatru w Awinionie otworzył Grzegorz Jarzyna. I zrobił to dość spektakularnie. W 2000 roku przyjechał do Francji z "Księciem Myszkinem" według "Idioty" Dostojewskiego (spektakl wyreżyserował pod jednym ze swoim pseudonimów – jako Mikołaj Warianow) i z Gombrowiczowską "Iwoną, księżniczką Burgunda". O dziwo, pierwszy ze spektakli nie spotkał się z ciepłym – delikatnie mówiąc – przyjęciem przez część rodzimej krytyki. Jacek Sieradzki adaptację Dostojewskiego według Jarzyny nazwał wprost "bezsensowną" ("Ma sporo gadgetów i atrakcyjek, [...] ma znany tytuł, mile łechcący snobizm festiwalowej widowni. I tylko jednego nie ma: sensu", pisał w Polityce), Piotr Gruszczyński określił ją "fiaskiem piekielnie zdolnego reżysera", a Jacek Wakar "bolesną klęską".

Dwa lata później reżyser pokazał "Uroczystość" na podstawie słynnego "Festen" Thomasa Vinterberga. Wówczas wrócił z Francji zdecydowanie triumfując. W tamtejszej prasie roiło się od egzaltowanych pochwał. W "Le Figaro" przeczytać można było np., że "Uroczystość" Jarzyny jest "cudownym mechanizmem teatralnym, najczystszym klejnotem", w którym wszyscy aktorzy byli "zespoleni jak chór w stanie łaski".

Cudotwórca Warlikowski

"Oczyszczeni"; fot. Stefan Okołowicz / Wrocławski Teatr Współczesny

Równie gorąco została wówczas przyjęta inscenizacja Krzysztofa Warlikowskiego. To wtedy, w 2002 roku pokazał w Awinionie jeden z najważniejszych spektakli w swojej karierze, czyli "Oczyszczonych" na podstawie wstrząsającego dramatu brytyjskiej autorki Sarah Kane. Było to drugie przedstawienie Warlikowskiego w Awinionie; rok wcześniej pokazał "Hamleta" określonego przez "Le Monde" mianem ”wielkiego”. Ale zdaniem krytyki "Oczyszczeni" byli "o szczebel wyżej". Dziennikarz pisma "Liberation" dołączył do afektowanego chóru wychwalającego pokaz przedstawienia: "Cud wielkich dzieł reżyserskich polega na tym, że z głębi ich złożoności płynie strumień czystego światła". Rok później w Awinionie pojawić się miał jego "Dybuk" na podstawie tekstu klasycznej sztuki teatru jidysz i noweli Hanny Krall, ale jak już wspomniałam festiwal w ostatniej chwili został odwołany. Po latach w wywiadzie z Jackiem Cieślakiem w Rzeczpospolitej reżyser stwierdził, że żałował takiego obrotu spraw, ale dzięki temu doświadczeniu zdołał "opanować głód sukcesu". Ale sukces i tak przyszedł. W 2005 roku wrócił do miasta nad Rodanem z "Krumem" według Hanocha Levina. Spektakl prezentowany sześciokrotnie na dziedzińcu jezuickiego liceum przyjęty został owacjami na stojąco. Tamtejsza krytyka nie szczędziła zachwytów nad przedstawieniem, które znacznie wyróżniało się na tle innych – uznanych w większości za nieudane – prezentacji. Jak donosił "Le Monde", Warlikowski jako jeden z niewielu twórców pokazał wówczas "prawdziwy teatr".

680 metrów kwadratowych

apollonia warlikowski.jpg — Scena z przedstawienia "(A)pollonia" Krzysztofa Warlikowskiego, fot. Stefan Okołowicz / Teatr Nowy

Artystę bez cienia przesady nazwać można awiniońskim weteranem. Do dziś pojawił się na festiwalu aż sześć razy. Dwa lata po "Krumie" zachwycił widownię "Aniołami w Ameryce", adaptacją sztuki Tony’ego Kushnera, ale prawdziwym ukoronowaniem jego relacji z francuską imprezą okazała się "(A)pollonia", przygotowana specjalnie na najważniejszą scenę festiwalu – dziedziniec Pałacu Papieży. To był przełom: po raz pierwszy Warlikowski zdecydował się na nową metodę pracy. Zamiast inscenizować teksty zgodnie z ich literą, postawił na gęsty dramaturgiczny kolaż. Łącząc – we współpracy z dramaturgiem Piotrem Gruszczyńskim – dzieła Ajschylosa, Eurypidesa, prozę Johna Maxwella Coetzeego i Hanny Krall, stworzył "niesamowitą wędrówkę przez wielką rzeźnię, jaką są losy ludzkości". Charakter tej wędrówki stał się wówczas emblematem autorskiego teatru Warlikowskiego. Jacek Wakar nazwał "(A)pollonię" "nowym manifestem" reżysera.

Monumentalne przedstawienie (scena była długa na czterdzieści metrów i głęboka na szesnaście) było pierwszym w historii polskim spektaklem prezentowanym na dziedzińcu Pałacu Papieży. "Szerokość sceny pozwala pokazać nasz fresk i wydobyć symultaniczność zdarzeń", mówiła o scenografii jej autorka, Małgorzata Szczęśniak (nazwana przez Francuzów "papieżycą"). "(A)pollonia", złożony traktat o zbrodni, winie i ofierze, spotkał się – tradycyjnie – z emfatycznym uznaniem francuskiej prasy:

«(A)pollonia» jest długim snem na jawie pośród zimnej i bladej nocy. Wychodzimy z niej bogatsi, wzmocnieni, syci; olśnieni grą aktorów – nieskończenie głęboką i ludzką".

– pisano w "Teleramie".

Architektura z Polski

Scena z przedstawienia "Kabaret warszawski" w reżyserii Krzysztofa Warlikowskiego. Na zdjęciu: Magdalena Cielecka, fot. Magda Hueckel / Nowy Teatr

Po "(A)pollonii" Warlikowski w Awinionie pojawił się ponownie dopiero w 2013 roku z "Kabaretem warszawskim" powstałym w koprodukcji z Festiwalem. Zestawił wówczas ze sobą rzeczywistości Republiki Weimerskiej i Nowego Jorku po 11 września, by stworzyć z nich zwierciadło dla współczesnej Warszawy. Scenariusz spektaklu był – podobnie jak w "(A)pollonii" – mozaiką wielu tekstów kultury, całość ujęta zaś została w ramy kabaretu, w którym króluje wolność, beztroska i poetyka karnawału. Nie będzie zaskoczeniem, że i tym spektaklem Warlikowski zdobył serca francuskich dziennikarzy, którzy określali go "geniuszem". Warto dodać, że "Kabaret" prezentowany był na otwartej w 2013 roku scenie La FabricA zaprojektowanej przez polską architektkę Marię Godlewską.

W tym samym roku na festiwalu pojawił się jeszcze jeden polski akcent: Maciej Stuhr wystąpił w "Cour d’Honneur", widowisku w koncepcji wybitnego francuskiego choreografa i tancerza Jérôme Bela. W spektaklu łączącym highlighty z najważniejszych prezentacji ostatnich lat Festiwalu Stuhr zaprezentował poruszający monolog z "(A)pollonii".

Co ciekawe, widzowie Festival d’Avignon nie zobaczyli "najbardziej francuskiego" ze wszystkich spektakli Warlikowskiego, czyli głośnych "Francuzów" na podstawie "W poszukiwaniu straconego czasu", monumentalnego cyklu powieściowego Marcela Prousta.

Fiasko na start

Zdjęcie z przedstawienia "Wycinka" w reżyserii Krystiana Lupy, fot. Natalia Kabanow

Obecność teatru Krystiana Lupy w Awinionie zaczęła się od niepowodzenia, którego przyczyną był wspomniany przeze mnie strajk - jego pierwszy spektakl włączony do programu, "Stosunki Klary" (na podstawie tekstu niemieckiej autorki Dei Loher) nigdy nie został w Awinionie zaprezentowany. Na kolejne zaproszenie artysta czekał ponad dekadę. Jak się okazało – warto było tak długo czekać. Lupa wrócił do Francji w wyśmienitym stylu. W 2015 roku jego "Wycinka" na podstawie prozy Thomasa Bernharda z olbrzymim powodzeniem zainaugurowała festiwal. Zresztą był to pierwszy raz, gdy polski spektakl otwierał tę znamienitą imprezę. "Wycinka" spotkała się z gorącym, entuzjastycznym przyjęciem – każdy z pokazów nagradzano długimi owacjami na stojąco, a i w trakcie spektaklu można było usłyszeć żywe, pełne aprobaty reakcje. "Nigdy nie widziałam takiego aplauzu w polskim teatrze", mówiła aktorka Ewa Skibińska. Entuzjazm wyrażała także francuska prasa, nazywając Lupę "polskim mistrzem", a jego spektakl "zuchwałym arcydziełem". "Co za szczęście rozpocząć tak festiwal…", pisała Fabienne Darge w Le Monde. "Po >>Wycince<< festiwal mógłby się już zakończyć", mówili podobno zachwyceni krytycy. Na fali tego sukcesu trwające cztery i pół godziny przedstawienie zostało zaproszone na aż 12 (!) pokazów w paryskim Odéonie - jednej z najważniejszych scen Europy.

Scena z przedstawienia "Plac Bohaterów" w reżyserii Krystiana Lupy, 2015, Litewski Narodowy Teatr Dramatyczny i Festiwal Boska Komedia, fot. D. Matvejevas

Rok później Lupa powrócił do Awinionu z kolejną adaptacją tekstu Bernharda, jednego z literackich patronów swojego teatru. Pokazał wówczas "Plac Bohaterów", spektakl wyprodukowany w Litewskim Narodowym Teatrze Dramatycznym w Wilnie. Gorzki obraz o współpracy Austriaków z Hitlerem przyjęty został, ponownie, długimi owacjami na stojąco. "Nie ma wątpliwości, że >>duet<< Krystiana Lupy i Thomasa Bernharda tworzy ważną kartę historii współczesnego teatru", przeczytać można było w Le Monde.

Wybrana

Ale "polski Awinion" to nie tylko wielkie nazwiska reżyserów. Ostatnią edycję Festiwalu, choć pozbawioną polskiego reżysera czy reżyserki, uświetnił inny polski akcent. W programie znalazł się spektakl "My, Europa, Uczta narodów" w reżyserii francuskiego kompozytora i reżysera Rolanda Auzeta, koprodukcja aż 24 europejskich instytucji teatralnych, w tym Teatru Polskiego w Bydgoszczy. W projekcie wystąpiła etatowa aktorka bydgoskiego teatru, Dagmara Mrowiec-Matuszak, która wcześniej współtworzyła jeden z najciekawszych i najbardziej "gorących" zespołów aktorskich, czyli zespół Teatru Polskiego we Wrocławiu.

"My, Europa, Uczta narodów", reż. Roland Auzet, fragmenty spektaklu

Spektakl "My, Europa, Uczta narodów" pomyślany został jako muzyczno-rytmiczna mozaika rozpisana na dziesięcioro wykonawców z różnych krajów Europy oraz na Chór Mieszkańców - jego skład zmieniać się ma w zależności od miejsca, w którym przedstawienie będzie wystawiane. Wszystko w imię europejskiego dialogu i otwartej rozmowy o wspólnocie. Mrowiec-Matuszak w wywiadzie dla Gazety Wyborczej swój monolog dotyczący Zagłady określiła jako porażający. "Poczułam, jakby ktoś uderzył mnie w twarz", mówiła artystka. Co ciekawe, aktorka stwierdziła także, że... nie wie, dlaczego Auzet wybrał do produkcji właśnie ją. "Przyjechał do Bydgoszczy i zrobił casting. Zależało mu, by była to kobieta. Wybór padł na mnie", wspominała skromnie w rozmowie dla GW.

Powrót po latach

W 2020 roku, po 13 latach, do Awinionu powrócił TR Warszawa. W ramach festiwalu pokazany zostanie spektakl "Cząstki kobiety" w reżyserii węgierskiego artysty Kornéla Mundruczó, dla którego była to druga (po "Nietoperzu") praca w teatrze prowadzonym przez Grzegorza Jarzynę. W ramach 74. edycji festiwalu zaplanowano aż osiem prezentacji (z czego ostatnie z przedstawień zagrane zostanie w dzień zamknięcia imprezy) na stworzonej specjalnie dla Tadeusza Kantora (1985) scenie Gymnase du Lycée Aubanel. "Cząstki kobiety" na podstawie dramatu Katy Weber to realistyczna, czuła opowieść o kobiecej bliskości i sile. To także popis umiejętności aktorskich skrystalizowanych w poruszających kreacjach scenicznych, przede wszystkim kobiecych. W spektaklu występują m.in. Justyna Wasilewska (w roli głównej), Agnieszka Żulewska, Monika Frajczyk i Magdalena Kuta.

"Cząstki kobiety" w reżyserii Kornéla Mundruczó [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

nauzyciel_karski2 source polish institute in paris_6213254.jpg — "JAN KARSKI MY NAME IS FICTIONAL", reż. Artur Nauzyciel, fot. materiały promocyjne

W najnowszej historii Festival d’Avignon wyróżnić można także udział dramatopisarza i reżysera Beniamina M. Bukowskiego, który w 2018 roku uczestniczył w organizowanym w ramach festiwalu Forum Współczesnej Dramaturgii Europejskiej. Odbyło się wówczas czytanie performatywne jego dramatu "Niesamowici Bracia Limbourg" w tłumaczeniu Agnieszki Zgieb. Parę lat wcześniej, bo w 2011 roku w programie festiwalu znalazł się natomiast spektakl "Jan Karski. My name is fictional" – przedstawienie wyreżyserowane przez Arthura Nauzyciela, artysty o polsko-żydowskich korzeniach. Nauzyciel zaadaptował na scenę powieść Yannicka Haenela opowiadającą historię legendarnego polskiego dyplomaty i kuriera, który powiedział światu o Zagładzie. Wideo do imponującego wizualnie spektaklu stworzył jeden z najważniejszych twórców polskiej sztuki współczesnej, Mirosław Bałka. W 2012 roku Nauzyciel zaprezentował spektakl polskiej publiczności, przenosząc go na scenę Teatru Polskiego w Warszawie.

Źródła: festival-avignon.com, archiwum Bibliothèque nationale de France, archiwum Gazety Wyborczej, e-teatr.pl, dwutygodnik.com, avignon-et-provence.com, portal stacji Radio France Internationale.

Język Polish

festival d'avignon

festiwal w Awinionie

krzysztof warlikowski

Polski teatr w Awinionie

leszek mądzik