Marek Budzyński o pozycji architekta, wyzwaniach przyszłości i szacunku do przeszłości

marek_budzynski_portret_forum.jpg, default, Marek Budzyński, architekt i urbanista, 2015, fot. Franciszek Mazur/Agencja Gazeta, center

#architektura

Autor jednego z najlepszych do życia osiedli mieszkaniowych czy ikonicznych budynków publicznych lat 90. niedawno zaskoczył wszystkich, prezentując swoją wizję nowoczesnej zabudowy Placu Piłsudskiego w Warszawie. Dla nas Marek Budzyński opowiada o ważnych projektach, ale również o kondycji architektury i świata.

Decyzja o zostaniu architektem

Pałac Kultury i Nauki, 1954, fot. Władysław Sławny / Forum

Ucząc się w technikum budowlanym w latach 50. uprawiałem sport – szło mi nieźle, byłem wysyłany na różne zawody i pokazy. Jednym z nich były zawody gimnastyczne towarzyszące Światowemu Festiwalowi Młodzieży, który odbywał się w Pałacu Kultury i Nauki w lipcu i sierpniu 1955 roku, dosłownie kilka dni po jego otwarciu. Doskonale pamiętam, jak ogromne wrażenie zrobiły na mnie wnętrza Pałacu Kultury. Byłem szczerze zachwycony pięknem i jakością wykonania tych przestrzeni. W tym samym roku brałem też udział w zawodach na Stadionie Dziesięciolecia; swoją drogą mało kto uświadamia sobie, że oba te obiekty – Pałac Kultury i Nauki oraz Stadion Dziesięciolecia – zostały otwarte w tym samym czasie, w lipcu 1955 roku.

Thumbnail — Zbigniew Dłubak, "Stadion", fotografia, 1955, © Armelle Dłubak/Fundacja Archeologii Fotografii

I to znów było wielkie przeżycie: usypany z gruzów Warszawy stadion był arcydziełem inżynierii, fenomenalnie narysowanym, przemyślanym, wpisanym w krajobraz. Te dwa zbudowane równocześnie obiekty, które dzieli przecież wszystko, niezwykle silnie na mnie wpłynęły, pokazując zasób form i możliwości, jakie oferuje architektura. Myślę, że właśnie kontakt z nimi wtedy, w latach 50., spowodował, że zostałem architektem.

Pozycja architekta, rola urbanisty

Dziś architekci są w wyjątkowo trudnej sytuacji: bardzo spadła ich pozycja zawodowa. W czasach Polski Ludowej mieli nieco większy autorytet, byli pytani o zdanie, liczono się z nimi. Mogli też forsować swoje projekty, nawet w najcięższych czasach obowiązywania doktryny realizmu socjalistycznego. Przykładem może być osiedle Muranów, zaprojektowane przez niezwykle uzdolnionego architekta, Bohdana Lacherta. W wyjątkowy sposób udało mu się połączyć wymogi socrealizmu z najlepszymi ideami modernistycznymi. Dzięki temu ukształtował przestrzeń atrakcyjną do życia, wygodną, pozbawioną niepotrzebnej monumentalności.

Architekt zawsze przekształca przestrzeń dla kogoś, na czyjeś zamówienie i konkretne potrzeby, jednak ostatnio jego rolę można streścić w "rób, co ci każą". Wpływ na to ma neoliberalna polityka i oddanie zarządzania miejską przestrzenią w ręce prywatnych inwestorów, a także ujednolicenie się architektury na całym świecie. Dziś każdy deweloper chce podobnych projektów, a większość budownictwa tworzone jest według zglobalizowanej, jednej idei. To nie ułatwia architektom bycia samodzielnymi, wyrazistymi, oryginalnymi.

Ursynów Północny, Warszawa, projekt rozbudowy i dobudowy, 1972-1977, autorzy: Marek Budzyński (generalny projektant), Andrzej Szkop, Jerzy Szczepanik-Dzikowski z zespołem, fot. dzięki uprzejmości artysty

Jednak spadek pozycji architekta nie jest i tak zjawiskiem tak groźnym, jak kompletny rozkład w dziedzinie urbanistyki. Tu na naszych oczach wydarzył się dramat: urbaniści zostali usunięci z procesu projektowego, straciliśmy fachowców i właściwie zapomnieliśmy, czym zajmuje się urbanistyka i jak eksperci w tej dziedzinie są potrzebni przy projektowaniu miast, osiedli i domów. Kiedyś urbaniści, rozumiejąc szereg zależności przestrzennych, konsultowali budowanie obiektów infrastruktury, dróg czy oczyszczalni ścieków (niedawna awaria w Warszawie pokazała, jak przewidzenie możliwych skutków takiego wydarzenia jest ważne dla dużej części kraju). To urbaniści dbali o racjonalność projektów, a przede wszystkim o to, o czym dziś chyba już nikt nie pamięta: o myślenie w kategoriach "nasze", "wspólne". Zlikwidowanie urbanistyki było kluczowe w procesie prywatyzowania przestrzeni i zatracenia w niej pojęcia "wspólnota".

Użytkownik na pierwszym miejscu

Kiedy w połowie lat 90. budowaliśmy Bibliotekę Uniwersytetu Warszawskiego, wiele osób było zaskoczonych jej otwartością – po raz pierwszy w Polsce powstała czytelnia z wolnym dostępem do książek, z możliwością dość dowolnego korzystania z jej zasobów. Dla mnie taki sposób organizacji przestrzeni był już wtedy oczywisty: jestem głęboko przekonany, że forma, kształt bryły jest drugorzędny wobec komfortu użytkowania obiektu, że projektować należy przede wszystkim z myślą o odbiorcy. Wiele pod tym względem nauczył mnie dwuletni pobyt w Danii na początku lat 70. U nas wtedy działo się źle, Gomułka oddawał władzę na rzecz Gierka, był bałagan i wiele problemów, a Dania była wtedy idealnie zorganizowanym państwem, demokratycznym i bardzo socjalnym. Tam nie budowało się inaczej niż z myślą o użytkowniku, z szacunkiem i zaufaniem do niego. Przesiąkłem tą ideą – szczególnie, że doskonale komponowała się z moimi osobistymi poglądami, moją wizją architektury. Z tego samego powodu zaprojektowany przeze mnie Ursynów Północny wydaje się wciąż dobrym miejscem do życia – nie ze względu na atrakcyjność bloków czy mieszkań, ale na jakość otaczającej je przestrzeni wspólnej.

Współpraca

Okres transformacji ustrojowej w Polsce, który rozpoczął się przecież już w latach 80., to był czas wielkich nadziei. Wierzyliśmy, że uda się zbudować nowy układ oparty na ideach socjaldemokratycznych, wspólnotowości i szacunku do państwa.

Z taką myślą w 1991 roku projektowaliśmy siedzibę Sądu Najwyższego w Warszawie. Wygraliśmy konkurs na ten budynek projektem prestiżowego obiektu dla państwa prawa, stosownie poważnym i demokratycznym. Ale nie mógłby on zostać zrealizowany, gdyby nie prawdziwa współpraca ponad podziałami. Należy pamiętać, że kiedy budowana była siedziba na Placu Krasińskich, prezesem Sądu Najwyższego był prof. Adam Strzembosz, wywodzący się z opozycji, a ministrem sprawiedliwości Włodzimierz Cimoszewicz, przedstawiciel postkomunistów.

Nie okazało się to problemem – podziały ideologiczne okazały się mało ważne, kiedy chodziło o zrealizowanie wspólnego dla wszystkich opcji celu. Co więcej, prof. Strzembosz do nadzoru nad realizacją projektu oddelegował pełnomocnika, Antoniego Cyrana, który okazał się nie tylko niezwykle sprawnym organizatorem i znawcą potrzebnych zagadnień prawnych. On też stworzył na nasze potrzeby wyjątkową strukturę decyzyjną, niespotykaną, a niezwykle efektywną: zebrał z każdej zaangażowanej w projekt instytucji pełnomocników, którzy byli zawsze na miejscu i mieli prawo podejmowania decyzji. To niebywale ułatwiało i skracało czas rozwiązywania miliona drobnych spraw i problemów, które przy okazji tak dużej inwestycji zawsze się pojawiają. Ten przykład pokazuje, jak cenna bywa dobra organizacja, ale przede wszystkim współpraca, otwartość, stawianie wspólnego celu ponad osobistymi poglądami. Wydaje się, że dziś bardzo nam tego brakuje.

Plac Piłsudskiego

Mój projekt zabudowy na Placu Piłsudskiego wynika poniekąd właśnie z próby połączenia stron sporu, które nie mają na razie szans się porozumieć. Proponuję, aby zamiast odbudowywać fałszywy zabytek, wątpliwej jakości obiekt, którego historia nie jest wcale tak wzniosła, jak to mówią jej zwolennicy, stworzyć na Placu Piłsudskiego nową zabudowę, odpowiadającą wszystkim potrzebom współczesności. Swój projekt oparłem na analizie struktury i charakteru tej przestrzeni, w której w wyjątkowy sposób składa się przeszłość i przyszłość, aktualne interesy i szacunek do historii. Choć to się rzadko udaje, jestem przekonany, że tutaj da się je ze sobą połączyć.

W tym projekcie mówimy: tak, przeszłość istnieje i my ją szanujemy. Ale wkładamy w nią coś, co nazywam „życiem pamięci”. Buduję plac w oparciu o jego trzy warstwy. Najniższa, podziemna, to autentyczne zabytki – zachowane fundamenty i piwnice, chronione jako relikty przeszłości, ale wypełnione życiem, dostępne dla ludzi. Powstałby podziemny plac miejski, w którym czytelne byłyby wszystkie zachowane elementy – od piwnic Pałacu Saskiego po relikty Pałacu Brühla czy cerkwi. Łącznikiem pomiędzy podziemną przeszłością a teraźniejszością byłby Grób Nieznanego Żołnierza. On zostałby zachowany jako wolnostojący obiekt, bo jako taki najsilniej przekazuje swoje znaczenie. Jednak wokół niego widzę współczesną, komercyjną zabudowę z fasadami o historycznej wysokości 17 metrów. Budynki, których funkcje można by uzależnić od gotowości inwestorów na sfinansowanie budowy, uzupełniałaby dwustronna kolumnada obok Grobu Nieznanego Żołnierza – żywa, zielona, tworząca więź pomiędzy placem a sąsiadującym z nim parkiem. Dachy wszystkich nowych budynków miałyby być zielone i dostępne dla każdego – jako przedłużenie parku, a energię obiekty czerpałyby ze słońca. Powiązanie tej przestrzeni z parkiem oraz naturalnym rytmem przyrody wydaje się niezbędne i oczywiste. Na nowym placu znalazłoby się także miejsce dla wszystkich związanych z tym miejscem istniejących pomników.

Jestem przeciwnikiem odbudowywania Pałacu Saskiego w formie z czasów kupca Iwana Skwarcowa, właściciela pałacu z czasu jego przebudowy w połowie XIX wieku, bo to był najgorszy moment w historii Polski, czas upadku. Dziś tej przestrzeni potrzebne jest życie, szanujące przeszłość, ale budujące tu nową jakość – współczesną. Plac Piłsudskiego jest, obok np. Pałacu Staszica czy Placu Defilad, jednym z kilku miejsc w Warszawie, w których przez wielki nawarstwiło się mnóstwo znaczeń, splotło wiele losów i wydarzeń, narosło wiele warstw symbolicznych i znaczeniowych. Warto rozumieć i zachowywać ich przeszłość, ale nie można wyizolowywać takich miejsc z naturalnego procesu życia. Plac Piłsudskiego może zachować swoją historyczną wartość, stając się zarazem miejscem pełnym życia.

Najważniejsze wyzwania przyszłości

Zmiany klimatu są faktem i to, że stoimy w obliczu katastrofy – to sprawa oczywista. I z tego powodu niezbędna jest współpraca i poczucie wspólnoty. Musimy razem i globalnie zacząć działać na rzecz naszej planety, żebyśmy w ogóle przeżyli. Według mnie niezbędne jest do tego budowanie, rozwijanie społeczeństwa obywatelskiego, w którym naturalne jest poczucie współodpowiedzialności. Aby ochronić przyrodę, musimy przecież zrezygnować z części wolności, wygód, z eksploatacji zasobów dla własnego komfortu. A to może się wydarzyć tylko wtedy, gdy ludzie będą na to gotowi dla wspólnego dobra.

Ta idea przekłada się też na projektowanie architektoniczne. Budynki muszą istnieć w zgodzie z rytmem przyrody, być zintegrowane z naturą i krajobrazem. Zieleń czy odnawialne źródła energii – to najbardziej oczywiste rozwiązania. Ale jest jeszcze jeden element, który dziś jest mało doceniany: musimy zmieniać projektowanie miast podążając za zmianami demograficznymi. W Polsce widać to bardzo wyraźnie, że liczba mieszkańców dużych miast spada, rośnie w mniejszych miejscowościach. Dzisiejsza nieprawdopodobna łatwość przepływu informacji, przemieszczania się, miniaturyzacja, informatyzacja budują inne relacje, zmieniają systemy wartości, wpływają też na sposób życia. Projektując architekturę, nie powinniśmy o tym zapominać.
Współdziałając z naturą, nie zaprzeczając jej prawom, nie walcząc z nią, możemy tworzyć dobre warunki życia i dla ludzi, i dla środowiska. Mamy na tyle dużo doskonałych wynalazków, umiemy korzystać z odnawialnych źródeł energii, naprawdę jesteśmy w stanie tak zorganizować życie, że przestaniemy rabować przyrodę. To będzie się jednak wiązało z koniecznością globalnego współdziałania, a przede wszystkim z przebudową systemu wartości, zmianą perspektywy w myśleniu o roli i znaczeniu człowieka na naszej planecie. Musimy na nowo nauczyć się podążać za przyrodą, dopasowywać się do niej – jeśli takie współdziałanie uczynimy podstawą organizacji naszych miast, myślę, że jest jeszcze dla nas szansa.

Język Polish

marek budzyński

biblioteka uniwersytetu warszawskiego

architektura współczesna

Ursynów Północny