O deszczu w polskim kinie

"Ja tu na deszczu, wilki jakieś!". O deszczu w polskim kinie

zabij-to-i-wyjedz-z-tego-miasta-film-mojeekino-pokazy.jpg, default, "Ja tu na deszczu, wilki jakieś!". O deszczu w polskim kinie, Kadr z filmu "Zabij to i wyjedź z tego miasta", realizacja Mariusz Wilczyński, fot. IAM /materiały prasowe, center, #000000

#film

Marek Hłasko wspominał o słuchaniu deszczu spadającego na miasto, a w jednej z powieści Dan Brown zanotował, że deszcz oczyszcza. U Carlosa Ruiza Zafóna przeczytamy zaś, że stojąc w deszczu, znajdziemy się w jedynym miejscu, w którym nikt nas nie zna i nie może czytać nam w duszy. O deszczu napisano już chyba wszystko, a przynajmniej na to wygląda. Natomiast kino (w szczególności polskie) to zupełnie inna sprawa.

Tu (nie)krystalicznie czyste krople spadające z nieba ukazano na kompletnie różne sposoby. Wizualna specyfika deszczu jako żywiołu, polega przede wszystkim na tym, że możemy go rozmaicie interpretować. Bezimiennemu bohaterowi jednej z pierwszych animacji Tomasza Bagińskiego deszcz jawi się jako furtka do szczęścia. Adasiowi Miauczyńskiemu pewnie do końca życia będzie kojarzyć się z pewnym niezrealizowanym filmem…

Te i inne przykłady postanowiliśmy omówić w niniejszym tekście, w którym przybliżamy funkcję deszczu w polskim kinie. W końcu sam "deszcz" to takie niepozorne narzędzie pozwalające twórcom pobawić się filmową treścią, wizualizacjami, czy też wpłynąć na wydźwięk poszczególnych sekwencji. Na dobrą sprawę rzadko kiedy zwracamy uwagę na tego typu detal, gdy już wygodnie siedzimy w kinowym fotelu. A jednak – jak się okazuje – mniej lub bardziej intensywne opady potrafią w kinie znaczyć wiele.

Deszcz (nie)rzeczywisty

Jednym z pierwszych przykładów samoświadomego użycia deszczu w filmie jest pierwsza krótkometrażowa animacja Tomasza Bagińskiego o dość oczywistym tytule "Deszcz" (1997). Fundamentalną inspiracją dla tego małego-wielkiego projektu są rzecz jasna powieści science fiction (m.in. książki Philipa K. Dicka) i może też pierwsza część serii gier "Fallout", która miała premierę w tym samym roku. Żyjący w futurystycznym świecie główny bohater – bezimienny pan w garniturze i kapeluszu – wychodzi na środek ulicy, kiedy tylko zauważa, że jego miasto przykryły grzmiące burzowe chmury. Z radością wyciąga ręce i cieszy się chwilą. Carpe diem, ale niestety nic nie trwa wiecznie.

"Deszcz" bazuje na końcowym zwrocie akcji, w którym dowiadujemy się, że protagonista filmu Bagińskiego tak naprawdę korzysta z urządzenia wprowadzającego go do wirtualnej rzeczywistości. Tylko w niej ma szansę przypomnieć sobie, jak w ogóle wygląda deszcz: w ten sposób staje się on dla naszego bohatera wybawieniem albo ucieczką z depresyjnej rzeczywistości. Jak się okaże, na co dzień otacza go postapokaliptyczna pustynia, zapewne pozostałość po florze Ziemi zniszczonej na skutek nagłych zmian klimatycznych. Tak czy siak na ekranie widzimy deszcz (nie)rzeczywisty, bowiem – choć "Deszcz" wciąż potrafi zachwycić, nawet jeśli nieco się postarzał – nadal pozostaje animacją (i to podwójną, zarówno dla widzów, jak i samego bohatera!). W 2024 roku, kiedy widmo globalnego ocieplenia coraz częściej wkrada się do codziennego dyskursu, wizja Bagińskiego przypomina nam, jak potrzebnym i zarazem urzekającym cudem natury potrafi być właśnie deszcz. Jednocześnie, w ciągu zaledwie trzech minut (!) Bagińskiemu udaje się nas przekonać, że jest on także wzruszający (i potrzebny naszej psychice).

Komizm kontra żałoba

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Cezary Pazura w jednej ze scen filmu "Nic śmiesznego", reżyseria: Marek Koterski, 1995, fot. Krzysztof Wellman/Afa Pixx/PAP

Obrazek

nic_smiesznego_pap_19950101_2i9.jpg

W polskim kinie znajdziemy tylko jedną deszczową scenę, która ma dziś status kultowej. Jest taki słodko-gorzki moment w "Nic śmiesznego" (1995) Marka Koterskiego, w którym Adaś Miauczyński (Cezary Pazura) dzwoni do swojego przyjaciela, aby "nareszcie być pierwszym" i pokazać najbliższym, jak bardzo się wobec niego mylili. Miauczyński pragnie przypomnieć dawnemu kumplowi o (nie)zapomnianych planach z młodości, kiedy omawiali pracę nad wspólnym filmem. Domyślamy się, że będzie to jedynie kolejny moment, w którym bohater zostanie przez kogoś prześcignięty; kolejna porażka wisi w powietrzu, ale biedny Adaś jeszcze nie zdaje sobie z tego sprawy.

Pamiętamy tę scenę nie tylko dzięki buzującej energii Pazury, atakującemu go psu, czy też obniżonej budce telefonicznej. Chodzi tu też o burzę, w trakcie której Miauczyński prowadzi rozmowę: to właśnie ona wzbudza w nim coraz większą frustrację. Deszcz i morderczy wiatr nie mają dla Miauczyńskiego litości: jesteśmy wręcz w szoku, że tak długo kontynuuje swoją rozmowę. Kiedy jego przyjaciel po prostu go olewa, nic dziwnego, że Adaś w końcu eksploduje, wykrzykując: "Ja tu na deszczu, wilki jakieś! Przyrzekaliśmy sobie ten film od lat! Ale jak nie, to nie!". Cała ta scena przypomina fabułę niedoszłego filmu, czyli jeden wielki sen na jawie.

Czarny humor (w akompaniamencie deszczu) można ukazać też w nieco bardziej żałobnych barwach. Ma to miejsce w animacji "Zabij to i wyjedź z tego miasta" (2019), w której Mariusz Wilczyński rozlicza się zarówno ze śmiercią swojej ukochanej mamy, jak i z miastem Łódź. Po odejściu bliskiej osoby nie potrafi już w taki sam sposób patrzeć na swoje (niegdyś?) ukochane miejsce. Na deszcz (jeden z elementów ponurych barw, przez których pryzmat reżyser zerka na miasto) w filmie Wilczyńskiego możemy spojrzeć z bardziej dosłownej perspektywy. Faktycznie, ciągle tam pada, wręcz leje, jakby całe miasto zostało skazane na zatonięcie. Nawet jeśli wiele tam nierzadko zamglonych, ponurych sekwencji, deszcz staje się nieodłączną częścią całości. W pewnej mierze działa on jako jeden z licznych znaków rozpoznawczych samego filmu (lub wręcz symboli, bowiem przoduje tam motyw wszechobecnej wody w różnych postaciach). Kiedy myślimy o animacji Wilczyńskiego, skojarzenie z nocą i deszczem nasuwa się samo.

Co więcej, w filmie tym szaleńcza fikcja miesza się z autobiograficzną prawdą. Dlatego po seansie jeszcze długo zostaje z nami obraz kota w kapeluszu i przeciwdeszczowej kurtce – któremu głos podkłada Daniel Olbrychski – moknącego na jednej z łódzkich ulic. Trudno stwierdzić, co bardziej przykuwa uwagę widzów: sam antropomorficzny bohater czy też spadające (i zarazem liczne) krople deszczu, poetycko oświetlone tlącą się żarówką jednej z ulicznych lamp. Niemniej w opus magnum reżysera nie musimy myśleć o deszczu wyłącznie przez pryzmat zero-jedynkowej interpretacji. Łódź Wilczyńskiego przypomina czyściec, który już za chwilę zaleje fala nowych dusz. Nie dziwi więc tytuł animacji: biblijny potop (czy też apokalipsa) nadciągają, więc zabij swój żal/złość/cierpienie i wyjedź z tego miasta. Przypadek podobny do treści z pewnego serialu HBO.

Współczesne re-interpretacje

Video embed

Modlitwa Kuby HD - wersja z serialu - Ślepnąc od świateł

Jednym z najważniejszych motywów z serialu "Ślepnąc od świateł" Krzysztofa Skoniecznego będzie deszcz, o który modli się główny bohater. Historia napisana przez Jakuba Żulczyka to opowieść o gangsterce, ale nie w stylu "zabawy dla dużych chłopców" Pasikowskiego. Tutaj liczą się wszelkie niepewności i kwestie moralne. Niepokój głównego bohatera, Kuby (Kamil Nożyński), przejawia się w jego modlitwie do Boga, w której wygłasza on swą nienawiść wobec ułudy, która od jakiegoś czasu opanowała całe miasto. Cytat związany z modlitwą z powieści Żulczyka (również ujęty w samym serialu) brzmi następująco:

(...) Boże Wszechmogący, ześlij deszcz, potężny deszcz. Taki, który jeszcze nigdy nie padał. Deszcz jak bombardowanie. Deszcz jak nalot. Ześlij deszcz i zatop to miasto. Zrób to szybko. Zanim włączą się alarmy. Niech wszystko zaleje woda. Czarna, brudna, zimna. Niech ta woda przykryje kamienice, ulice, skrzyżowania. Niech przykryje Pałac Kultury po samą iglicę. Niech ta woda wyleje z Wisły, niech rozleje się po obu jej brzegach. Niech zaleje restauracje i kluby go-go, siedziby telewizji, agencje reklamowe. Niech zatopi kościoły, centra handlowe, wszystkie imprezownie na Mazowieckiej (...). Niech zatopi nas i wszystkich, których znamy (...). Zatop nas Boże, bo nie zasługujemy na nic innego. Bo nie potrafimy ani myśleć, ani kochać, bo tego nie chcemy (...). Amen.

Główny bohater "Ślepnąc od świateł" wierzy w transformacyjną, biblijną niemalże moc deszczu. Kuba (w powieści Jacek) pragnie, aby Bóg zesłał na Warszawę – według niego stolicę grzechu, dumy i arogancji – apokalipsę z prawdziwego zdarzenia. Kiedy w serialu wypowiada słowa autorskiej modlitwy, na ekranie miejsce mają dantejskie sceny. Wpierw woda zalewa metro, następnie całe miasto pochłania potop, jakiego w polskim kinie jeszcze nie było; już po chwili po Warszawie nie ma żadnego śladu, przypomina ona jedynie Atlantydę schowaną głęboko pod powierzchnią morza lub oceanu czy też (w tym przypadku) deszczowego zbiornika wodnego. Efekty specjalne robią swoje, a my wsłuchujemy się w dalszą część modlitwy Kuby, który kończąc monolog, w swojej wizji sam się topi. Warto podkreślić, że w Warszawie, czyli serialowym mieście-labiryncie, bardzo rzadko pada deszcz. Kuba czeka i czeka, bo czuje, że zmiana wisi w powietrzu. Wraz z bohaterem wypatrujemy momentu, aż strugi deszczu oczyszczą w pełni polską stolicę, tak jak zrobiły to z Jagną Paczesiówną w pewnej animowanej adaptacji.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kadr z filmu "Chłopi" w reżyserii DK Welchman i Hugh Welchmana, 2023, fot. Next Film "Chłopi" w reżyserii DK Welchman i Hugh Welchmana

Obrazek

chlopi_desz_.jpg

Podobną bowiem rolę deszczu – jakby obmywającą z grzechów lub czynów przeszłości – znajdziemy w finałowej scenie animowanych "Chłopów" z 2023 roku. Chłopi i chłopki czekają w lecie na deszcz, jak na zbawienie: to on nawadnia ich plony i pozwala przetrwać najgorętsze dni. Rozumiał to Reymont, który w swoich licznych opisach w czwartej części powieści skupiał się na tym ważnym aspekcie. W finale filmu Jagna raduje się każdą kropelką spadającą na jej lico – deszcz pozwolił twórcom najnowszej ekranizacji "Chłopów" zreinterpretować dramatyczne zakończenie Reymontowskiej powieści. Kiedy femme fatale została pohańbiona, a następnie wygnana ze wsi, spadający na nią deszcz jedynie uwypuklał jej "grzeszki", którymi w tamtych czasach były pożądanie i sprzeciwianie się męskiemu patriarchatowi. Cała w błocie, zmoknięta, jawiła się jako przeciwieństwo samej siebie. W animacji zaś wygląda na to, że deszcz oczyszcza ją z brudu wiejskiej zawiści oraz obłudy i pozwala rozpocząć nowe życie z dala od tych, którzy tak długo ją krzywdzili. Uśmiech pojawiający się na twarzy aktorki Kamili Urzędowskiej sugeruje, że prawdziwe piekło Jagny właśnie się skończyło, długo oczekiwany deszcz w końcu ją wyzwolił.

Zatem jaka będzie specyfika deszczu w polskim kinie? W głównej mierze służy on filmowcom jako drugoplanowy detal, umożliwiający zabawę zarówno formą (Bagiński), jak i treścią ("Chłopi"). Prawdopodobnie w następnych latach polscy twórcy jeszcze nieraz sięgną po jego oczyszczające lub nieco bardziej posępne właściwości – czas pokaże, co przyniesie ich kreatywność.

Język Polish

animacja

chłopi

polski film