Wstaw podpis tutaj
Uznany reporter komponuje subiektywną antologię: 26 tekstów, 23 autorów piszących o Polsce po przełomie 1989 roku. Jak sam pisze we wstępie, w tej książce:
"Nie znajdziecie jednak reportaży o wielkiej polityce i aferach. Nie znajdziecie tekstów, które były drukowane w innych antologiach. To mój osobisty wybór o tym, gdzie zaczęła się i dokąd doszła nowa Polska. Nie ta, którą widzimy w sejmie, ani nie ta z pierwszych stron gazet. Raczej Polska, która musiała 'mentalność sobie w jeden dzień zrobić'."
Mariusz Szczygieł nie ma pewności, czy o taką Polskę nam chodziło, niemniej zaprasza do lektury reportaży, które są opowieściami o tym, co wydarzyło się naprawdę.
Brak chronologii prezentowanych tekstów wskazuje, że temat jest najważniejszym kryterium doboru. Dominują opowieści o tym, co nowe. Nowy, demokratyczny ustrój polityczny i wkraczający kapitalizm, jakkolwiek w tle, to siła napędowa nowych zjawisk społecznych, budowanej naprędce mentalności, nowatorskich sposobów radzenia sobie z przeobrażającą się rzeczywistością.
Dzięki coraz większej dostępności Internetu rozwija się zjawisko czatowania, w tym sex czatów, będących tematem reportażu Artura Pałygi. Nowe medium umożliwia nie tylko anonimowy kontakt z ludźmi z całej Polski i świata, ale przede wszystkim wykreowanie nowej tożsamości, innej niż własna, lepszej, ciekawszej, będącej niekiedy całkowitym zaprzeczeniem tej rzeczywistej. To opis ulegających zmianie relacji międzyludzkich, wkraczanie świata wirtualnego w świat realny i przeobrażanie się polskiej, do niedawna tak wstydliwej polskiej intymności.
Internet to także źródło informacji dla młodocianych trendsetterów z dużych miast. Pomimo młodego wieku, świadomych swojej opiniotwórczej roli w kształtowaniu gustów i marketingowej wartości na rynku, gdzie "każdy jest klientem, ale jedni są przez małe k". Seriale telewizyjne, zagraniczne i rodzime, to z kolei źródło inspiracji dla polskiej wsi, która masowo stawia domy według nowych, eklektycznych standardów architektonicznych. Jak zauważa Edyta Gietka:
"Domów wiejskich pilnują dzisiaj krasnale, Matki boskie w gipsowych sukienkach, sztuczne psy albo łabędzie zatrzymane w locie. Każdy po swojemu spełnia marzenia".
O guście narodowym świadczy także fenomen muzyki discopolo. Muzyki, która sprawia przyjemność większości narodu (ok. 25 milionów Polaków, zdaniem założyciela grupy Bayer Full, jednego z bardziej znanych zespołów discopolo), a której nie emituje telewizja publiczna ani żadne liczące się stacje radiowe ze względu na wątpliwe walory artystyczne.
Pakerzy, spędzający każdą wolną chwilę na siłowni, skoncentrowani na odpowiedniej diecie oraz dawkowaniu sterydów, to bohaterowie kolejnego reportażu i przedstawiciele innego, nowego trendu i zarazem ryzykownej próby zmiany życia na lepsze. Nowe zjawisko kulturalno-cywilizacyjne przybliża także opowieść o budowie warszawskiej Arkadii, centrum handlowego, "krainy szczęśliwości", w której jak na antycznej agorze spotykają się wszystkie klasy społeczne. Każdy pragnie tu spełnić swoje marzenia, każdy według swoich potrzeb a przede wszystkim możliwości.
Realizacja marzeń to wartość, na której oparta jest polityka i filozofia korporacji Amway. Jak zauważa Mariusz Szczygieł:
"Każdy członek Amwaya ma za zadanie rozbudzić marzenia w swojej grupie. Im więcej marzeń, tym bardziej ludzie chcą organizować sieć. (...) Polska zaś to najdynamiczniej rozwijający się rynek Amwaya w Europie. Słowem, najdynamiczniejszy rynek marzeń."
Mieszkańcy polskiej prowincji, miasteczek oraz dużych miast próbują się odnaleźć w nowej rzeczywistości gospodarczej. Dezaktualizują się dotychczasowe prawidła ekonomiczne, a na ich miejsce pojawiają się nowe możliwości zarobkowania, jakich wcześniej nie było. Opowiadają o nich wyznania anonimowego gracza giełdowego pod znamiennym tytułem: "Kapitalizm osobisty". Masowa emigracja Polaków na Wyspy Brytyjskie to także zjawisko wygenerowane przez zachodzące zmiany. O trudzie podtrzymywania pierwotnych wyobrażeń o możliwościach, jakie daje życie na Zachodzie, i o rozczarowaniach emigrantów pisze Witold Szabłowski, pracujący krótko w angielskim Tesco.
Bohaterami tekstu Joanny Wojciechowskiej są mieszkańcy osiedla przy trasie wylotowej z Mrągowa do Mikołajek. Przemycali w swoich żołądkach woreczki z kokainą, latając z Ameryki Południowej do Europy. To historia, która może budzić niesmak, zażenowanie, ale i rozbawienie. Przytoczony przez Szczygła fragmentu innego reportażu o jumie - organizowanych przez młodych Polaków z Krosna Odrzańskiego kradzieżach w niemieckich przygranicznych marketach - już tej wesołości nie wzbudza. Podobnie jak zjawisko młodocianej prostytucji jako nowego i co gorsza masowego sposobu radzenia sobie z biedą, bezradnością rodziców i rosnącymi potrzebami młodzieży.
Poruszający tekst Ireny Morawskiej opisujący historię zbrodni, na podstawie której powstał film Dług, to nie tylko chronologiczny zapis wydarzeń i tragedii biorących w niej udział ludzi. To ukazanie tragicznych skutków przemian społeczno-ekonomicznych - szybkich karier, zerwania z tradycyjnym modelem pracy, kształtowania się moralności pod dyktando zmian, które nadeszły.
O nowych czasach dla Kościoła mówi tekst Wojciecha Bojanowskiego, który w swoim reportażu wcieleniowym opisuje, jak został studentem Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu, należącej do Radia Maryja. Reportaż opowiada o ojcu Tadeuszu Rydzyku, wykładowcach szkoły i jej studentach, a także o potędze mediów i manipulacji. Innym tekstem odsłaniającym Polskę budzącą się z letargu przemilczeń i zakłamania jest reportaż o nielegalnych aborcjach. Mówi o tym, jak na skutek decyzji politycznych narażane jest życie i zdrowie psychiczne kobiet, przy jednoczesnym napędzaniu machiny aborcyjnego podziemia. Inny, równie demaskatorski, opowiada o dwóch lesbijkach, które mają dziecko. W kontraście do ich historii pojawia się wywiad przeprowadzony z dumnym homofobem.
Dawny ustrój, historyczne wydarzenia i ich skutki powracają poprzez reportaż o zomowcach, którzy strzelali w kopalni Wujek i kopalni Manifest Lipcowy. Opowieść o dawnych działaczach Solidarności, pracownikach SB i donosicielach to historia o pierwszych próbach rozliczenia się z dawnym ustrojem, o potrzebie lustracji i o tym, że "można - jak powiada Staszek - nie wtrącać się do polityki, lecz to nie znaczy, że polityka nie wtrąci się sama, nie przyjdzie nieproszona do twojego życia". Reportaż o młodocianych konspiratorkach z roku 1968 z Płocka, a także opowieść o Polakach ratujących w czasie wojny Żydów, odznaczonych medalem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, nie tylko przypominają znaczące wydarzenia historyczne. Zwracają uwagę na społeczną mentalność, która zmienia się powoli. Poczucie niepewności, społeczne zalęknienia i zniechęcenie sprawia, że narażający niegdyś swoje życie ludzie wolą publicznie nie mówić o swojej odwadze.
Bez wątpienia zbiór Szczygła to esencja przemian, jakie zachodziły przez ostatnie dwadzieścia lat w nowej Polsce. Klamrą otwierającą i zamykająca zbiór są dwa reportaże Wojciecha Tochmana.
Tekst pierwszy to opowieść o znalezionym na torach człowieku, który cierpi na amnezję, nie zna swojej tożsamości. To historia Jana, który nie wiedząc jak żyć, uczy się tego stopniowo, doświadczając od napotkanych ludzi wiele zła, ale także dobra i zrozumienia. Dla Szczygła: "Janek z amputowaną tożsamością i wymazaną pamięcią jest metaforą postkomunistycznego Polaka".
Ostatni reportaż opowiada o homoseksualnym księdzu, nosicielu wirusa HIV, który nie mogąc uporać się ze swoją erotyczną odmiennością, poddaje się jej. W weekendy odwiedza zagraniczne kluby gejowskie, umawia się przez Internet na jednorazowe randki. Jego wypowiedź, będąca niewygłoszonym i przez nikogo niesłyszanym kazaniem, to spowiedź grzesznika, który świadomy swych przewinień, nadal gorąco wierzy we wszechpotężną miłość Boga. Zdaniem Szczygła, ten zamykający antologię tekst:
"Uświadamia nam dokąd doszliśmy. Taki tekst jeszcze dwadzieścia lat temu nie przyszedłby nikomu do głowy a jeśli, to nigdzie by się nie ukazał."
Szokująca historia księdza wskazuje, z czym będzie musiało się skonfrontować polskie społeczeństwo - z problemami, które dawniej przemilczane, obecnie przytłaczają nas politycznie, moralnie, obyczajowo.
Każdy reportaż ukazuje problemy, które nadeszły lub wypłynęły na wierzch wraz z nadejściem nowych czasów. Wyłania się z tego zbioru wyrazisty i wielobarwny obraz Polski i Polaków po przełomie 1989 roku. Sportretowany w dobrym reporterskim stylu: poprzez stawianie pytań, szczegółowy opis wydarzeń, przybliżanie konkretnych perspektyw. Tak, by czytelnik mógł sam ocenić i zdiagnozować społeczeństwo, którego jest częścią.
Autor: Magdalena Czopek, marzec 2011
- "20 lat nowej Polski w reportażach według Mariusza Szczygła"
Pomysł, układ i komentarze: Mariusz Szczygieł
Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2009
Wśród autorów: Irena Morawska, Joanna Sokolińska, Joanna Wojciechowska, Karol Podgórski, Włodzimierz Nowak, Wojciech Staszewski, Edyta Gietka, Ewa Winnicka, Witold Szabłowski, Marcin Kołodziejczyk, Anna Fostakowska, Wojciech Bojanowski, Paweł Piotr Reszka, Jacek Antczak, Artur Pałyga, Lidia Ostałowska, Tomasz Kwaśniewski, Katarzyna Surmiak-Domańska, Paweł Smoleński, Jacek Hugo-Bader, Grzegorz Sroczyński, Wojciech Tochman, Mariusz Szczygieł.
Iustracje i projekt okładki: grupa Twożywo