Celebryta od duchów. Franek Kluski

franek_kluski_ow.jpg, small, Dokumentacja fotograficzna z jednego z seansów spirytystycznych z udziałem Franka Kluskiego, Norbert Okołowicz, “Wspomnienia z seansów z medjum Franki, center, #000000

#dziedzictwo

Wielka postać człowieka-małpy lizała uczestników seansu po rękach jak pies. Na pokazach spirytystycznych Franka Kluskiego dochodziło przede wszystkim do materializacji duchów – zarówno ludzi, jak i zwierząt. Uczestniczył w nich między innymi Tadeusz Boy-Żeleński, który osobiście doświadczył rozmowy ze zjawą. Kim było polskie medium, jedno z najsławniejszych w międzywojennej Europie?

Wyjrzały upiory

Norbert Okołowicz, “Wspomnienia z seansów z medjum Frankiem Kluskim”, 1926, fot. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu

Spirytyzm zrodził się w połowie dziewiętnastego stulecia. Profesor Anna Mikołejko łączy wzrost popularności seansów spirytystycznych z epidemią cholery, której kolejna fala dotknęła Europę właśnie w połowie XIX wieku, największe żniwo zbierając w 1852 roku. Przekonanie o istnieniu ducha oddzielonego od materialnego ciała służyło więc być może regulowaniu emocji związanych z wszechobecną wówczas śmiercią i doświadczeniem utraty bliskich. Niedługo później, 17 kwietnia 1853 roku, w krakowskim dzienniku "Czas" ukazał się pierwszy w historii polskojęzycznej pracy opis seansu spirytystycznego w historii. "List o skaczących stołach" przesłał do redakcji profesor fizyki Stefan Ludwik Kuczyński, jeden z uczestników mediumicznego wieczoru u innego krakowskiego naukowca, Antoniego Sławikowskiego, ówczesnego kierownika Katedry Okulistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego ("Wesołość nie do opisania – rodzaj uniesienia. Stół porywał ze sobą do ochoczego krążenia, jakby do tańca", pisał o swoim doświadczeniu Kuczyński). Spirytyzm, ezoteryka i inne zjawiska z dziedziny paranormalnych święciły swoje triumfy popularności w międzywojniu, kiedy to wieczory z medium stały się rozrywką i atrakcją towarzyską. Być może był to również sposób na poradzenie sobie z obrazami śmierci i doświadczeniem utraty. W 1920 roku w naukowym opracowaniu "Zjawiska spirytystyczne w świetle nauki o objawieniu" doktor filozofii ksiądz Marian Nitecki o "spirytystycznym szale" pisał tak:

Na świecie zrobiło się jak w Strasznym Dworze. Tajemnicze sprzęty poczęły hałasować, stukać, przenosić się z miejsca na miejsce, wyjrzały z zaklętych kątów upiory [...]. Tylko na świecie sytuacja stała się nieco gorsza niż w Strasznym Dworze.

Jednym z głównych bohaterów międzywojennych historii spirytystycznych był niejaki Franek Kluski, czyli mediumiczne alter ego urodzonego w 1873 roku Teofila Modrzejewskiego, warszawskiego dziennikarza, autora kabaretowego i poety, a także pracownika bankowego. Dodać należy, że wśród wielu aktywnych wówczas mediów sporo było zwykłych naciągaczy, którzy fabrykowali swoje rzekome umiejętności, zarabiając na zainteresowaniu osobliwościami. O hochsztaplerstwo próbowano oskarżać także Kluskiego, choć ten, co warte podkreślenia, nie pobierał za swoje "występy" opłaty, mimo że proponowano mu między innymi sowicie opłacane tournée po Stanach Zjednoczonych. Wcielenie Modrzejewskiego było tak zwanym medium fizycznym, a więc posiadającym zdolność materializacji bytów ludzi i zwierząt (w przeciwieństwie do mediów psychicznych mających moc wewnętrznego wglądu czy jasnowidzenia). Fascynujący dokument dotyczący paranormalnych zdolności Kluskiego ukazał się w 1926 roku wysiłkiem Norberta Okołowicza, malarza i podpułkownika administracji Wojska Polskiego, od pewnego momentu żywo zainteresowanego ezoteryką i organizującego pokazy spirytystyczne. Mowa o ponadsześciusetstronicowym wydawnictwie zatytułowanym "Wspomnienia z seansów z medjum Frankiem Kluskim".

Ząb sam się wyrywa

Dokumentacja fotograficzna z jednego z seansów spirytystycznych z udziałem Franka Kluskiego, Norbert Okołowicz, “Wspomnienia z seansów z medjum Frankiem Kluskim”, 1926, fot. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu

Początek działalności mediumicznej Kluskiego datuje się na koniec roku 1918. W listopadzie roku 1920 rozpoczęła się jego kariera zagraniczna. Kluski nie był bowiem jedynie lokalną ciekawostką, ale jednym z najsławniejszych mediów w ówczesnej Europie. Seanse z jego udziałem odbywały się w Paryżu, a francuscy uczeni publikowali sprawozdania z tych zdarzeń w najważniejszych pismach dotyczących metempsychiki, jak "Revue Métapsychique". Zdolnościami Polaka zajmowali się tacy badacze, jak noblista w dziedzinie medycyny Charles Richet czy lekarz Gustav Geley, współzałożyciel parapsychologicznej organizacji Institut Métapsychique International. Rok 1918 nie był jednak momentem nagłego "spłynięcia" na Modrzejewskiego niesamowitych zdolności. Podobno przejawiał je już od dzieciństwa, uważał również, że odziedziczył je po przodkach. Brytyjski dziennikarz i znawca literatury kryminalnej Peter Haining przytacza w "Leksykonie duchów" (w przekładzie Tomasza Wyżyńskiego i Krzysztofa Zarzeckiego) historie, które świadczyć miały o paranormalnym powołaniu Polaka:

Opowiadano na przykład, że pewnej nocy nie mógł usnąć, gdyż księżyc świecił w jego okno, zaczął usilnie myśleć o tym, by coś przesłoniło to światło. I wówczas ciężka szafa z książkami bez szelestu przesunęła się zasłaniając okno. Kiedy indziej uskarżał się na ból zęba — by trochę odpocząć, położył się na kanapie przykładając policzek do poduszki i zapadł w trans. Kiedy zaniepokojona pani Modrzejewska weszła po jakimś czasie do pokoju, ze zdumieniem zobaczyła śpiącego spokojnie męża, zaś obok niego na nocnym stoliku leżał spróchniały, świeżo wyrwany ząb.

Zapach mokrego psa

Do momentu wyjazdu za granicę w warszawskich mieszkaniach zarówno Kluskiego, jak i jego znajomych odbyło się aż 125 zarejestrowanych pokazów spirytystycznych, a więc około pięciu w miesiącu. Z protokołów zawartych w publikacji Okołowicza dowiemy się, że częstym zjawiskiem w ich trakcie była materializacja zwierząt. Mowa między innymi o drapieżnym ptaku, a także o dziwnej istocie opisywanej jako mariaż małpy i człowieka, którą medium nazwało z francuska "pitecanthrope":

[...] postać ludzka, twarz małpia, ale czoło rozwinięte prawidłowo, ciało pokryte szczeciną, ramiona długie, ręce silne i długie. Zdawał się wzruszony, lizał uczestników seansów po rękach jak pies. [..] Jeden z nas uczuł jego wielką głowę kosmatą opierającą się na ramieniu tuż przy jego policzku. Głowa ta pokryta była włosami gęstemi i twardemi. Wydawał z siebie zapach "mokrego psa". Język miał delikatny i szeroki. Innym razem czuliśmy koło nóg jakby drapanie psa.

Brzmi to na tyle niesamowicie, że nietrudno dziwić się, że niektórzy powątpiewali w prawdziwość tych zdarzeń. Polskiemu medium zależało jednak na wiarygodności swoich pokazów, dlatego też od pewnego momentu zaczął na przykład wykonywać w ich trakcie… parafinowe odlewy dłoni materializujących się duchów. Jednym z uczestników, a zarazem dających świadectwo paranormalnym zdolnościom Polaka był Tadeusz Boy-Żeleński, kolega Kluskiego z redakcji "Kuriera Porannego", który uczestniczył w pokazie 17 lutego 1924 roku i już cztery dni później opublikował w "Kurierze…" relację zatytułowaną "Godzina w krainie czarów".

Można było gadać

Żeleński wykazał się wyjątkową otwartością na zjawiska paranormalne ("Nie wierzyć w pojawienie się duchów to dziś jest nie sceptycyzm, ale ignorancja", cytował filozofa-pesymistę Arthura Schopenhauera). Pisarz do mieszkania znajomego z pracy przybył jako pierwszy, a Kluski wykorzystał ten moment, by pokazać swojemu gościowi, w jaki sposób "dyryguje" busolami, ani trochę ich nie dotykając. "Chcę, aby się poruszyły", odpowiedziało medium na pytanie Żeleńskiego o to, w jaki sposób zdalnie wpływa na ruch igieł magnetycznych. W seansie 17 lutego uczestniczyło siedmiu mężczyzn, ale jedynie dla Boya był to spirytystyczny debiut. Medium dość szybko zapadło w senny trans, pozostali uczestnicy złączyli zaś na stole dłonie, dotykając się małymi palcami. Co ciekawe, Żeleński wspominał, że nastrój w trakcie wieczoru był "nawskroś trzeźwy, żartobliwy" i "można było gadać", jako że atmosfera mistycznego skupienia charakteryzowała raczej seanse organizowane przez naciągaczy, którzy chcieli w ten sposób uwiarygodnić swoje hochsztaplerstwo. W pamięci autora został także zapach ozonu i wypełniające ciemne pomieszczenie migocące światełka, najciekawszy jest jednak opis bezpośredniego spotkania ze zjawą (uchem porucznika), z którą zaczął się komunikować i tym samym ją obraził:

Mówią mi, abym czegoś zażądał od zjawy. Mówię: "pogłaskaj mnie po głowie". Głaszcze. "Pocałuj mnie". Całuje. Czuję najrealniej pocałunek w twarz. Mam wrażenie, że w powietrzu jest lekki zapach alkoholu. Mówię: "Porucznika coś czuć wódeczką". Kilkakrotny łomot, to znaczy, że zjawa chce mówić. Prowadzący seans wypowiada litery, zjawa wskazuje je pukaniem. Wypukuje: "Tadeusz cuchnie wódką". [...] Sąsiad mój ma na imię Tadeusz, jest to znany lekarz i badacz medjumizmu. Śmieje się i mówi: "Istotnie, to ja wypiłem dziś dwa kieliszki wódki przy kolacji". Zjawa najwyraźniej obraziła się o niesłusznie posądzenie.

"Nie wiem, co to jest!"

Pojawianie się kolejnych zjaw Żeleński przyrównał do świata z Mickiewiczowskich "Dziadów", jednocześnie przyznając, że – ku własnemu zdumieniu – nie czuł przed duchami żadnego lęku. Kiedy seans chylił się ku końcowi, w pomieszczeniu pojawił się wędrujący zapach róży, zapalono światło, a śladem po obecności zjaw były jedynie parafinowe odlewy dłoni. "Fizycznem niepodobieństwem jest, aby żywą rękę można było wyjąć z takiego odlewu. Jest to ręka zjawy, »ręka astralna«", pisał Boy. Po wszystkim goście poczęstowani zostali kawą i słodyczami. W swoim lokum Kluski nie mieszkał jednak sam – po seansie do gości dołączały jego żona i córka, które nie przepadały za uczestniczeniem w seansach. Interesujące, że na ogół krytyczny ogląd cechujący Boya ustępuje tutaj miejsca postawie niemal badawczej, poważnej i otwartej na to, co widzi (jak pisał Jan Józef Lipski, "ten stary sceptyk czyni to nie tylko bez żarcików, lecz i bez żadnych wątpliwości co do faktyczności tego, co widzi").

Czym w zasadzie były te zjawiska? Podobno sam Kluski nie potrafił ich wytłumaczyć ("Nie wiem, co to jest!", cytował go Boy). Niewątpliwie jednak obcowanie z zaświatami nie pozostawało bez wpływu na jego zdrowie. Jak sam deklarował, z racji "metafizycznych obowiązków" spał jedynie trzy godziny na dobę, co niechybnie musiało przynieść rezultat w postaci wycieńczenia organizmu. Poza działalnością mediumiczną był także autorem między innymi publikacji o zapomnianych słowach ("Wyrazy, które umarły i które umierają", 1936), poezji (dwutomowe "Strzępy życia", 1913) oraz piosenek i satyr dla kabaretu Momus.

W wydanej w 1939 we Lwowie książce "Okultyzm i magia w świetle parapsychologii" Józef Świtkowski stawia ciekawą tezę, że zdolności mediumiczne powstają w ludziach jako rezultat jakiegoś urazu fizycznego bądź psychicznego: u niektórych miała być to katastrofa kolejowa, u innych zdrada ze strony przyjaciela. U Kluskiego autor jako prawdopodobne źródło ponadnaturalnej kondycji wskazał przestrzelone w młodości płuco. Właśnie z powodu choroby płuc, gruźlicy, Teofil Modrzejewski zmarł w roku 1943. Jego ciało spoczywa na Powązkach.

Źródła: "Polskie Tradycje Ezoteryczne 1890-1939. Formacje, ludzie, idee" t. 2., red. M. Rzeczycka, I. Trzcińska, Gdańsk 2019; N. Okołowicz, "Wspomnienia z seansów z medjum Frankiem Kluskim", Warszawa 1926; P. Haining, "Leksykon duchów", Warszawa 1990; Audycja z cyklu "Naukowy zawrót głowy" w Programie Pierwszym Polskiego Radia – rozmowa pt. "Polscy naukowcy a zjawiska spirytystyczne w XIX wieku" z prof. Anną Mikołejko.

Język Polish

spirytyzm

międzywojnie

franek kluski