Baba na byku, czyli jak (re)polonizowano Opole i inne "miasta odzyskane"

wieza_piastowska_i_urzad_wojewodzki_03.jpg, default, Siedziba Rejencji Opolskiej, obecnie Urząd Wojewódzki i Wieża Piastowska w Opolu, fot. Anna Cymer, center, #000000

#architektura

#społeczeństwo

#dziedzictwo

Historia Opola sięga X wieku i jest związana z piastowskimi książętami. Jednak w wyniku działania trybów historii przez setki lat, aż do 1945 roku miasto nie znajdowało się w polskich granicach. Ważnym procesem w powojennych realiach było udowodnienie na nowo polskości tego i innych miast "Ziem Odzyskanych".

Oto wystawa ta jest pokazem, jak w pewnych warunkach historycznych i etnicznych mogło wyglądać przesiedlenie kilku milionów ludności, wracającej po blisko tysiącleciu ku dawnej piastowskiej granicy. (…) Między rokiem 1000 a 1945 minęły całe epoki. Tam, gdzie szumiały puszcze, huczą kominy fabryczne. Powietrze dudni łoskotem silników samolotowych. Gdyby ci woje Bolesława Chrobrego wstali dziś z mogił pod Dreznem czy tymże Wrocławiem, może z trudem rozumieliby słowa żołnierzy, poległych pod Kołobrzegiem czy też Dreznem. Ale to pewna, że i jedni i drudzy spostrzegliby, że bronili jednej i tej samej granicy. Po dziewięciu wiekach wróciliśmy do naszych siedzib najstarszych.

Tymi słowami Ksawery Pruszyński na łamach katalogu "Wystawy Ziem Odzyskanych" odnosił się do przesunięcia polskiej granicy na zachód po II wojnie światowej. Otwarta 22 lipca 1948 roku we Wrocławiu spektakularna wystawa była ogromnie ważnym politycznie i propagandowo wydarzeniem. Miała na celu przedstawienie sukcesów pierwszych trzech lat odbudowy, ale przede wszystkim prezentację włączonych do Polski po konferencji poczdamskiej terenów Dolnego i Górnego Śląska czy Pomorza od Szczecina po Gdańsk i Elbląg. Zorganizowana z ogromnym rozmachem w Hali Stulecia (wtedy zwanej Ludową), w sąsiadującym z nią Pawilonie Czterech Kopuł i plenerowo na całym otaczającym je terenie prezentowała nie tylko gospodarczy potencjał "Ziem Odzyskanych" (porty, kopalnie, liczne zakłady przemysłowe), ale i ich polskie korzenie. "Wystawa Ziem Odzyskanych" miała być także symbolicznym podsumowaniem (ogłoszeniem sukcesu) trwającego od 1945 roku procesu integracji tych terenów z resztą kraju.

Korekta mapy

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Wystawa ziem odzyskanych, 1948, fot. audiovis.nac.gov.pl (NAC)

Obrazek

wystawa_ziem_odzyskanych_1948_nac.jpg

Dokonana w 1945 roku "korekta mapy", czyli przesunięcie polskich granic na zachód, kosztem terenów na jej niegdyś wschodnich krańcach wymagała legitymizacji, wytłumaczenia, uzasadnienia. Politycznie konieczne było jak najszybsze "spolszczenie" zachodnich terenów, zasiedlenie ich i zagospodarowanie. Od 1945 do stycznia 1949 roku istniało Ministerstwo Ziem Odzyskanych (jego szefem był Władysław Gomułka), mające za zadanie porządkowanie sytuacji na nowo włączonych do Polski terenach, ich jak najszybszym zintegrowanie, organizowanie przesiedleń itd. Jednym z pierwszych działań, jakie podjęto, było spolszczanie niemieckich nazw miejscowości, ulic, rzek, gór, obiektów. Zajęła się tym Komisja Ustalania Nazw Miejscowości działająca przy Ministerstwie Administracji Publicznej (istniała także przed II wojną). Zmian dokonywano na kilka sposobów, m.in. poprzez rekonstrukcję dawnych nazw, przez spolszczanie nazw niemieckich, ale także nadawanie całkiem nowych tym miejscom, które przed 1945 rokiem miały od początku nazwy niemieckie. Na samym tylko Śląsku Opolskim w sumie zmieniono 1720 nazw. W tym regionie też długą, bo jeszcze przedwojenną tradycję miały znacznie rozwinięte po 1945 roku kursy języka polskiego, na które kierowano zamieszkującą te tereny ludność, aby przyspieszyć proces jej integracji.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

"Skarbie polskich ziem", pocztówka sprzed lat, 1946, fot. Wojewódzka Biblioteka w Opolu

Obrazek

skarbie_polskich_ziem_1946_pocztowka_wojewodzka_biblioteka_w_opolu.jpg

Kolejnym etapem procesu nazywanego wówczas czasem "odniemczaniem" była zmiana nazwisk ludności autochtonicznej zamieszkującej te tereny (rodowici Niemcy zostali szybko po wojnie wysiedleni). Odbywało się to dosłownie, w drodze zmiany nazwisk (czasem i imion) i dokumentów, ale także symbolicznie, poprzez wyrugowanie z przestrzeni publicznej jakichkolwiek śladów po niemieckich mieszkańcach. Tak jak to opisywano w katalogu "Wystawy Ziem Odzyskanych":

Ziemie Schafgotschów i Ratiborów, domeny von Lippe’ych i Haugwitzów rozpadają się na naszych oczach na morgi. Stają się własnością Wójcików i Kmiecików, Woźniaków, Nowaków, Kowalskich, setek, setek tysięcy chłopów polskich przyciągłych tu po ziemie zza Buga, z przeludnionego, skąpego w grunta, skalnego Podhala, z przeludnionych wsi Kielecczyzny, z rojnych ziem za Lublinem, z nasiadłych ludźmi okolic Bochni, Łapanowa, Myślenic, Limanowej.

Co odbudować

Jednocześnie, tak jak i w pozostałych częściach kraju, na "Ziemiach Odzyskanych" trwała odbudowa wojennych zniszczeń. Nie miała jednolitego oblicza. Tuż po wojnie oczywistym było odbudowywanie najcenniejszych zabytków. Zgodnie z "Programem i zasadami konserwacji zabytków" opracowanymi w 1945 roku przez kierownika Wydziału Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy oraz Generalnego Konserwatora Zabytków, Jana Zachwatowicza, dźwignięto z ruin Warszawę, Poznań, a także należące do "Ziem Odzyskanych", lecz uznane za piastowskie Gdańsk, Wrocław, Opole i Olsztyn. Odbudowa stolicy miała znaczenie symboliczne, pozostałe miasta dość szybko przywrócono do życia (wraz z ich zabytkami) także ze względu na ich gospodarczy potencjał oraz polityczne i administracyjne znaczenie w regionie. Po odwilży 1956 roku zmieniło się podejście do odbudowy zabytków: odtwarzano czy remontowano już tylko szczególne ważne historyczne budowle, wiele miejskich obszarów jednak usuwano z krajobrazu. Ten los dotyczył przede wszystkim obiektów uznanych za niemieckie, a szczególnie łatwo takie decyzje zapadały tam, gdzie skala zniszczeń była duża, a brakowało materiałów źródłowych do ich rekonstrukcji.

Elbląg z lotu ptaka, fot. Wojciech Wójcik / Forum

Przykładem Malbork i Elbląg: w tym drugim historyczne centrum rozebrano – na przestrzeni lat powstało kilka różnych koncepcji jego zabudowy, ta w oparciu o ideę retrowersji ruszyła jednak dopiero w latach 80. XX wieku. W Malborku poza kilkoma najcenniejszymi zabytkami, historyczną staromiejską zabudowę zastąpiły bloki. Podobny los podzieliło wiele miast i miasteczek Dolnego Śląska czy Pomorza, od Legnicy po Słupsk, od Głogowa po Braniewo. W Szczecinie odbudowano Zamek Książąt Pomorskich, jako siedzibę słowiańskiego rodu Gryfitów, jednak sąsiadującą z nim bezpośrednio staromiejską zabudowę zastąpiono osiedlem mieszkaniowym. Brak autentycznego czy odbudowanego zespołu staromiejskiego okazał się z czasem dla wielu z tych miast problemem utrudniającym budowanie lokalnej tożsamości, ale i atrakcyjności. To właśnie tam rozwinął się więc charakterystyczny dla końca lat 80. i kolejnej dekady trend na tzw. nowe starówki, budowanie inspirowanych przeszłością kamienic i kwartałów zabudowy mającej przywracać staromiejskiego ducha.

Odniemczanie Śląska

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Dworzec Opole Główne, fot. Anna Cymer

Obrazek

dworzec_opole_glowne_01.jpg

Ciekawym przykładem różnego rodzaju działań podejmowanych w celu "odniemczenia" miasta po II wojnie światowej jest Opole. Przed 1939 rokiem Śląsk Opolski (rejencja opolska) był największym skupiskiem ludności polskojęzycznej w Niemczech, jednocześnie jednak w rozpisanym w 1921 roku plebiscycie, w którym mieszkańcy poszczególnych części Górnego Śląska decydowali, czy chcą, aby ich ziemia należała do Niemiec czy do Polski, za tym drugim wariantem w Opolu opowiedziało się zaledwie 5,1 procent głosujących (przy frekwencji 98,3%). Kiedy w wyniku ustaleń konferencji poczdamskiej Opole znalazło się w granicach Polski podjęto szczególnie aktywne działania, aby wysiedlić stąd Niemców; na ich miejsce już od kwietnia 1945 roku przesiedlano tu mieszkańców ziem wschodnich, które stały się częścią ZSRR. W pierwszej połowie 1945 roku liczba mieszkańców Opola wzrosła z 300 do 4 tysięcy osób, w 1946 roku mieszkało tu już 40 tysięcy ludzi. Według spisu powszechnego z 1950 roku aż 59 procent z nich – to przybysze z Kresów, zaś nieco ponad jedną czwartą stanowili przedwojenni mieszkańcy miasta (którzy pozytywnie przeszli weryfikację).

Istotne znaczenie w Opolu, jak i na całym Dolnym Śląsku, miała akcja propagandowa przypominająca piastowskie korzenie tego regionu. Szczególne miejsce w przestrzeni miast i ludzkiej pamięci zaczęto przywracać średniowiecznym śląskim książętom, promowano istniejące w Legnicy i Krzeszowie oraz powstałe we Wrocławiu Mauzolea Piastów Śląskich. "W ziemię nad Odrą i Nysą Łużycką zainwestowana została krew tysięcy synów narodu polskiego, którzy padli w walce o przywrócenie tych ziem Polsce. W ziemi nad Odrą i Nysą spoczywają kości naszych dziadów, którzy od wieków byli tych ziem gospodarzami" – mówił w 1946 roku ówczesny Minister Ziem Odzyskanych, Władysław Gomułka.

Książęta i władcy

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Opole w 1680, reprodukcja grafiki, fot. audiovis.nac.gov.pl (NAC)

Obrazek

opole_w_1680_reprodukcja_grafiki_nac.jpg

Lokacja Opola na prawie magdeburskim odbyła się ok. 1217 roku, co czyni je jednym z najstarszych polskich miast (początki istnienia tu grodu – to IX wiek). Odbyło się to za czasów panowania w tym regionie Kazimierza I Opolskiego, pochodzącego z rodu Piastów Śląskich, który jako pierwszy tytułował siebie księciem opolskim. Burzliwe dzieje Europy powodowały, że region zmieniał swoją przynależność, w XIV wieku znalazł się pod zwierzchnictwem Czech. W 1532 roku, po śmierci ostatniego Piasta opolskiego księstwo przeszło pod bezpośrednie rządy habsburskie; w pierwszej połowie XVIII wieku stało się częścią państwa pruskiego. W 1816 roku Fryderyk Wilhelm III utworzył rejencję opolską, dzięki czemu miasto odzyskało po kilkuset latach znów status stolicy, co przyczyniło się do jego rozwoju i rozbudowy.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Opole, Rynek ze straganami, w tle katedra, 1910-20, fot. audiovis.nac.gov.pl (NAC)

Obrazek

rynek_stragany_w_tle_katedra_1910-20_nac.jpg

Od połowy XIX wieku rozwijał się w Opolu przemysł cementowy; w szczytowym momencie pracowało tu dziewięć cementowni. Poza nimi istniał także szereg innych, doskonale prosperujących zakładów przemysłowych i to ich obecność w dużej mierze przyczyniła się do tego, że po II wojnie światowej miasto otrzymało wsparcie na rozwój i odbudowę (nie miało takiego szczęścia wiele innych miejscowości na "Ziemiach Odzyskanych"). Już w 1946 roku opolskie cementownie wytwarzały jedną czwartą całej produkcji tego materiału w kraju; dziś działa jeszcze tylko jedna z nich.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Opole, kanał Młynówka, fot. Anna Cymer

Obrazek

kanal_mlynowka_02.jpg

Opole w dość dobrym stanie przetrwało II wojnę światową, więcej szkód wyrządziła opuszczająca je wiosną 1945 roku Armia Czerwona. Odbudowa historycznej architektury miasta nie wymagała więc aż tak wielkich nakładów, jak w zniszczonych w 80-90 procentach terenach staromiejskich w Gdańsku czy Warszawie. Jednak rekonstrukcja spalonych kamienic także nosiła polityczne znamiona. Z jednej strony, dla podniesienia prestiżu miasta wiele z domów przy Rynku podwyższono o kondygnację, z drugiej te w bocznych uliczkach budowano już bez dbałości o detal czy historyczny wyraz (tu powodem był głównie pośpiech oraz chęć obniżenia kosztów). Wielu obiektom świadomie nadano formy czerpane z baroku, w ten sposób odwołując się do epoki, kiedy miasto miało jeszcze związki z Polską.

Nowa tożsamość

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Amfiteatr w Opolu, fot. Ireneusz Sobieszczuk /PAP

Obrazek

amfiteatr_and_opole_pap.jpg

Po wojnie zniknęły z Opola niemieckie nazwy i napisy, jednak historyczna zabudowa została zachowana. Miasto swoją tożsamość zaczęło budować nowymi inwestycjami. Od 1952 do 1965 roku przewodniczącym Miejskiej Rady Narodowej w Opolu (odpowiednik dzisiejszego stanowiska prezydenta miasta) był Karol Musioł i to z jego czasami wiąże się dziś największy rozkwit miasta. Jego zasługi porównuje się z tymi, jakie Jerzemu Ziętkowi zawdzięczają Katowice i Górny Śląsk. Musioł był Ślązakiem, rozumiał specyfikę tych okolic, jednocześnie umiał pozyskiwać fundusze na budowę kolejnych osiedli, obiektów publicznych, był pomysłodawcą bardzo wielu wydarzeń kulturalnych z legendarnym festiwalem piosenki na czele. Był pierwszym szefem Towarzystwa Przyjaciół Opola, inicjatorem organizacji "Dni Opola". Bez siłowego zacierania niemieckiej przeszłości umiał budować tożsamość miasta wokół nowych zjawisk. Od 2008 roku jego pomnik stoi na brzegu kanału Młynówka, obok siedziby Klubu Towarzystwa Przyjaciół Opola, naprzeciwko gmachu Urzędu Wojewódzkiego, który jest symbolicznym łącznikiem najważniejszych epok w dziejach miasta. Góruje nad nim bowiem ceglana Wieża Piastowska, cylindryczny relikt stojącego w tym miejscu zamku, którego historia sięga może nawet X wieku, który w połowie XIX wieku został radykalnie przebudowany, a w latach 20. XX wieku ostatecznie rozebrany – zachowano z niego tylko wieżę. W latach 30. w miejscu zamku stanął gmach Rejencji, siedziba władz pruskiego regionu Opolszczyzny. Utrzymany w stylu modernistycznym, posadowiony nad brzegiem kanału jest doskonale widoczny z wielu miejsc. Dziś ma tu swoją siedzibę Urząd Wojewódzki, a Wieża Piastowska razem z modernistyczną elewacją biurowca stanowi jeden z symboli miasta.

Pomnik "Bojownikom o polskość Śląska Opolskiego", Opole, fot. Anna Cymer

Pamiątką po czasach, kiedy wciąż jeszcze wydawało się, że polskość Opola trzeba podkreślać i zaznaczać jest… baba na byku. Tak mieszkańcy potocznie określają stojący w centrum miasta, przy Placu Wolności pomnik, nazywany także "opolską Nike". 15-metrowa żelbetowa rzeźba stanęła w tym miejscu w 1970 roku, w 25. rocznicę zakończenia II wojny światowej, na pamiątkę powstań śląskich, zwycięstwa nad faszyzmem, ale i "powrotu Opola do macierzy". Autorem projektu monumentu jest Jan Borowczak. W chwili odsłonięcia cokół pomnika zdobił napis: "Bojownikom o wolność Śląska Opolskiego", jednak w latach 90. uznano go za niewłaściwy. Dziś brzmi on: "Bojownikom o polskość Śląska Opolskiego".

Bibliografia:
Maria Lubocka-Hoffmann, "Powojenna odbudowa miast w Polsce a retrowersja Starego Miasta w Elblągu", Ochrona Zabytków, nr 1, 2019

Danuta Kisielewicz, "Historyczne uwarunkowania odrębności regionu Śląska Opolskiego", Pogranicze. Polish Borderlands Studies, Tom 3 Nr 1

Małgorzata Świder, "Odniemczanie na Opolszczyźnie w latach 1945–1950 na przykładzie zmian nazwisk", Biuletyn Polskiej Misji Historycznej. Bulletin der Polnischen Historischen Mission, nr 5, 2009

Łukasz Damurski, "Miasta Dolnego Śląska po II wojnie światowej (zasiedlanie, stabilizacja, integracja) ", praca doktorska wykonana pod kierunkiem prof. dr hab. Eugeniusza Bagińskiego,

Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury, Katedra Planowania Przestrzennego, Wrocław 2006

Stanisława Sochacka, "Zmiany nazw miejscowych na Śląsku Opolskim po 1945 r. ", Rocznik Ziem Zachodnich, Tom 1, 2017
Kinga Siewior, "Ziemie Odzyskane — od geografii wyobrażonej do negatywnego mnemotoposu (prolegomena)", Ziemie Odzyskane. W poszukiwaniu nowych narracji, red. Elżbieta Kledzik, Maciej Michalski, Małgorzata Praczyk, Poznań 2018

Język Polish

opole

dziedzictwo

ziemie odzyskane