Aneta Prymaka-Oniszk: Historia zwykłych ludzi [WYWIAD]

aneta-prymaka-oniszk-fot-mdabrowski.jpg, default, Aneta Prymaka-Oniszk, grudzień 2020, fot. M. Dąbrowski, center, #000000

#literatura

#dziedzictwo

Z dziennikarką, autorką książki "Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy", rozmawiamy o przeszłości widzianej oczami ludzi, dla których w dotychczasowym opisie historii nie było miejsca.

Bieżeństwo – masowa ewakuacja, w polszczyźnie nazywana też wygnaniem, przesiedleniem lub wysiedleniem ludności, głównie prawosławnej, z zachodnich guberni Imperium Rosyjskiego w głąb Rosji, po przerwaniu linii frontu przez wojska niemieckie w okresie od 3 maja do września 1915 roku; w języku rosyjskim termin ten oznacza uchodźstwo.

Michał Dąbrowski: Od premiery "Bieżeństwa" minęło pięć lat. Jak dziś patrzysz na tę książkę?

Aneta Prymaka-Oniszk: Jest dla mnie wciąż bardzo ważna. Opisana w niej historia jest nadal aktualna, mimo że dotyczy wydarzeń sprzed stu lat. Niestety, nie jest to dobra wiadomość dla nas jako społeczeństwa.

Dlaczego?

Gdy zaczynałam pisać "Bieżeństwo" w 2012 roku, miałam wrażenie, że zajmuję się tematem historycznym, minionym. Że wojna już nas nie dotyczy. Owszem, gdzieś na Bliskim Wschodzie wciąż trwają walki, ale my, w Europie, skończyliśmy już z wojnami. To, co w latach 90. stało się na Bałkanach, było jedynie wypadkiem przy pracy. Bardzo chciałam żyć w takiej bańce. Wszyscy chcieliśmy.

Zbierając materiały trafiałam na straszliwe obrazy wojny, jak ten, gdy bieżeńcy idą przez Polesie; panuje tyfus, wiele ludzi umiera. Matki z niemowlętami, którym reszta rodziny zaginęła lub umarła, w momencie zachorowania zaczynają gorączkowo szukać opieki dla swoich dzieci. Ale kto zajmie się cudzym dzieckiem, gdy walczy o przetrwanie własnego? Kobiety więc ostatkiem sił przed śmiercią topią swoje dzieci, by nie konały potem przy ich zwłokach.

Niedługo po tym, jak przeczytałam ten opis, w mediach zaczęły pojawiać się obrazy ludzi uciekających przed wojną w Syrii, zwłoki dzieci wyrzucane przez fale na greckie czy włoskie plaże. W podobnym czasie Rosja zaanektowała Krym. W Donbasie, czyli na terenach, na które w 1915 roku zmierzali bohaterowie mojej książki, zaczęła się wojna. Tuż obok nas, po sąsiedzku.

Nasze dobre samopoczucie zaczęło się wtedy psuć. Okazało się też, że jako społeczeństwo przez te sto lat niewiele się nauczyliśmy. Politycy grali tragedią uchodźców, podsycając lęki, które odezwały się w społeczeństwie.

Format wyświetlania obrazka

mały obrazek [560 px]

Bieżeńcy, fot. Letopis vojny / biezenstwo.pl

Obrazek

biezency-fot-letopis-wojny.jpg

W "Bieżeństwie" opisałaś losy uchodźców z Podlasia, głównie ludności wiejskiej. Czy ta książka była próbą wypełnienia jakiejś luki?

To historia dotychczas nieobecna w przestrzeni publicznej. Jest opowieścią grup wykluczonych z oficjalnej wspólnoty. W ostatnich latach w literaturze, kinie i sztuce dostaliśmy sporo historii opowiedzianych z perspektywy tych ludzi i zaczęliśmy się z tą przeszłością mierzyć. Z drugiej strony pojawił się ogromny opór przed ich przyjęciem i zaciekła obrona tradycyjnej opowieści o polskiej wspólnocie definiowanej etnicznie i narodowo. W podręcznikach dominują opowieści o szlachcie i ziemianach, wywodzących się z nich wojskowych, politykach i inteligencji. W efekcie perspektywa pozostałych grup społecznych znika.

Czy sytuacja mniejszości wygląda inaczej na poziomie lokalnym?

Historię regionalną opowiada się podobnie, nie bacząc na jej niejednoznaczności oraz pomijając niewygodne grupy zamieszkujących tam ludzi. W efekcie w Muzeum Ziemi Sokólskiej, w regionie, w którym mieszkam, dostajemy opowieść niewiele różniącą się od tej, którą możemy usłyszeć gdzieś na Mazowszu. Dominuje królowa Bona, która jest związana z początkami miasta Sokółka oraz polska walka narodowo-wyzwoleńcza. Perspektywa tutejszych mniejszości, dzisiejszych i przeszłych, jest praktycznie nieobecna. Są jedynie Tatarzy, ale oni grają rolę listka figowego. Skoro Sokólszczyzna jest kojarzona z wielokulturowością, to proszę bardzo, mamy Tatarów. O innych nie musimy wspominać. Proszę mnie źle nie zrozumieć – Tatarzy jak najbardziej powinni tu być, są częścią tej ziemi, jej historii i czasu obecnego. Chodzi o ich przedmiotowe wykorzystanie. Są oni mniejszością bezpieczną dla mitu o odwiecznej polskości tych ziem, na który w naszym kraju wciąż jest duże zapotrzebowanie. Tatarów sprowadzili tu i osadzili polscy królowie, więc ta historia nie zagraża mitowi, ale już z innymi, np. Białorusinami sprawa jest bardziej skomplikowana, więc w muzeum się o nich nie wspomina.

Z czego to wynika?

To nie jest specyfika Sokółki, Podlasia czy tutejszych mniejszości narodowych. To dotyczy dominującej w naszym kraju opowieści o tym, kim jesteśmy. Perspektywy grup mniejszościowych są spychane na margines. Mówimy "mniejszościowych", choć często, jeśli chodzi o liczby, są to grupy większościowe, np. chłopi w ujęciu historycznym. Owszem, w szkole wspominamy o wozie Drzymały i byciu uciskanym, ale dopiero niedawno pojawiła się pierwsza próba opowiedzenia historii z perspektywy ludu, czyli "Ludowa historia Polski" Adama Leszczyńskiego. W naszej opowieści brakuje też perspektywy kobiet, mniejszości narodowych i wyznaniowych, i innych grup społecznych.

To jest schemat kultury, w którym wszyscy funkcjonujemy, powielając go. To dzieje się zwykle poza świadomością konkretnych ludzi.

Format wyświetlania obrazka

mały obrazek [560 px]

Bieżeńcy z Galicji, fot. Letopis vojny / biezenstwo.pl

Obrazek

biezency_z_galicji1-1915.png

W Hajnówce jest inaczej – jest liceum i muzeum opowiadające historię mniejszości białoruskiej, nie ma z kolei śladu Tatarów.

Tylko na pozór jest tam inaczej. Jeśli uwzględnisz mechanizmy wykluczenia, o których wspominałam, sytuacja wygląda dokładnie tak samo. Owszem, jest muzeum, w którym w białoruskim gronie można białoruską historię kultywować, organizować wystawy, itp., ale polska większość tu raczej nie zagląda. To taki rodzaj getta. Podobnie z białoruskim liceum. A chodzi o to, by wyjść poza getto, do wspólnej przestrzeni i tam zaistnieć jako podmiot. Z tym jest znacznie gorzej.

Spójrzmy na bardzo ważną dla białoruskiej społeczności sprawę pamięci o ofiarach Romualda Rajsa "Burego", czyli cywilnych mieszkańcach wsi z okolic Hajnówki, w dużej mierze kobiet i dzieci. Dominująca obecnie w Polsce wersja historii czyni z Rajsa niezłomnego bohatera bez skazy. Historycy IPN publikują prace dowodzące, że jego cywilne ofiary to kolaboranci, choć nie ma na to żadnych dowodów, a zdrowy rozsądek wręcz temu przeczy. Podlaskim Białorusinom nie chodzi o pozbawianie polskiej większości bohaterów, ale o uczciwe podejście do historii i uwzględnienie także perspektywy tych obywateli, którzy nie należą do większości.

A Tatarzy? Oni mieszkają pod Sokółką – w Kruszynianach, Bohonikach, Malawiczach, a nie pod Hajnówką. Gdyby mieszkali tu, to powinni mieć swój głos. Głównym problemem nie jest tu wykluczanie jednej mniejszości kosztem drugiej, ale mechanizm w kulturze, który czyni głos wszystkich mniejszości niesłyszalnym.

Jaki masz stosunek do "tutejszości"?

Myślę o niej ciepło i z zainteresowaniem. To bardzo pojemne pojęcie, może wiele znaczyć. Na Podlasiu przyjęło się mówić o "tutejszości" z pobłażliwością. Że "tutejsi" to są ci, co nie dorośli jeszcze do jasnych deklaracji narodowych i by stać się "pełnowartościowymi" muszą tę drogę przejść. A przecież oni mogą ją mieć za sobą, albo nie mieścić się w jednoznacznych, ograniczających określeniach dotyczących identyfikacji czy tożsamości. Historie, które za tym stoją, bardzo mnie interesują.

Warto też pamiętać, że to, jak ludzie się określają, zależy od wielu czynników. Co innego powiedzą, gdy przyjdzie nieprzyjazny rachmistrz spisowy, a co innego, gdy spyta ich ktoś zaciekawiony nimi, komu ufają.

Wydaje mi się, że niechęć do jednoznacznej definicji narodowościowej nie musi wynikać z braku wiedzy.

Czasem wynika wręcz z nadmiaru wiedzy, chociażby o tym, do czego potrafią doprowadzić rozbuchane nacjonalizmy. Może wynikać też z niechęci do zbyt zawężającej definicji.

W dzisiejszych czasach, gdy ludzie często podróżują, a związki nie są zawierane tylko w ramach jednej narodowości lub grupy etnicznej, takie jednoznaczne definicje przestają pasować. Czy córka moich przyjaciół, Polaka i Hiszpanki, ma wybrać jedną tożsamość? Albo nawet ja. Moja jest zarówno kultura białoruska, jak i polska. To jest moje bogactwo. Zresztą to nie wyczerpuje mojej tożsamości. Jestem też "tutejsza".

Osoby wierzące w istnienie "czystości narodowej" zachęciłabym do pogrzebania, ale uczciwego, w swojej genealogii. Z pewnością znajdą tam krew o wiele bogatszą niż im się wydaje.

Format wyświetlania obrazka

mały obrazek [560 px]

Rejestracja bieżeńców, fot. Letopis vojny / biezenstwo.pl

Obrazek

rejestracja_biezencow-fot-letopis-vojny.jpg

Wyjazd na studia był dla ciebie okazją do pytań o własną tożsamość?

Z pewnością. Znalazłam się przecież poza swoim otoczeniem, gdzie wszystko zawsze jest jasne i zdefiniowane. W nowej sytuacji sprawdza się, co jest dla ciebie ważne, zadaje pytania. Z odległości wiele rzeczy lepiej widać. Po kilku latach życia w Warszawie, którą zresztą bardzo polubiłam, okazało się, że duża część moich "warszawskich" przyjaciół pochodzi z Podlasia – z Hajnówki, Bielska Podlaskiego, Sokólszczyzny. I tak jak ja, należy do mniejszości.

Moja córka, gdy jeszcze mieszkaliśmy w Warszawie, w szkole najbardziej zaprzyjaźniła się z chłopakiem, który z rodziną przyjechał z Ukrainy. Wygląda na to, że nie tylko odtworzyłam z mojego świata to, co było dla mnie ważne, ale także przekazałam to dzieciom.

Jak zdefiniowałabyś tożsamość mieszkańców Sokólszczyzny, gdzie obecnie mieszkasz?

Nie mam potrzeby takiego definiowania. Nie zamierzam mówić moim sąsiadom, że są Polakami, Białorusinami, czy jeszcze kimś innym. Wolę zostawić to im samym.

Mnie interesuje raczej to, by ich wysłuchać i spróbować zrozumieć. Ciekawi mnie, jak opowieści o przeszłości i narracje, w które się wpisujemy, wpływają na nasze tożsamościowe wybory. Przy czym tożsamość jest dla mnie procesem, a nie czymś zdefiniowanym raz na zawsze. Interesuje mnie to, że pewnych grup – w tym przypadku Białorusinów – nie ma w dominującej polskiej opowieści i w przestrzeni publicznej, ale są obecne niezbyt przyjemne stereotypy i mity na ich temat. Można usłyszeć np. o "pozostałościach po caracie", czy "radzieckich szpiegach".

W okolicy Sokółki można usłyszeć gwarę przypominającą literacki język białoruski, ale czy można powiedzieć, że te tereny zamieszkuje mniejszość białoruska?

Tak, to jest język białoruski, jego gwara.

Ja bym powiedziała, że Sokólszczyznę w dużej mierze zamieszkują ludzie wywodzący się z szeroko pojętej kultury ruskiej (nie mylić z rosyjską – chodzi o księstwa ruskie, nie o Rosję), których tożsamościowe wybory na przestrzeni wieków, zwłaszcza w XX wieku, były bardzo różne. I oczywiście, mieszka tu także mniejszość białoruska.

Wróćmy jeszcze do "Bieżeństwa". W jakie pułapki można wpaść pisząc o historii sprzed stu lat?

Dla mnie ważne jest to, by nie przyjmować roli wszechwiedzącego narratora. Żeby przy opisywaniu konkretnych osób i ich wyborów pamiętać, że oni nie mają naszej dzisiejszej wiedzy o tym, co się wydarzy. Często, gdy mówię o bieżeństwie, słyszę: "Oni niepotrzebnie uciekali. Przecież Niemiec jak już przyszedł w 1915 roku, wcale się nad cywilami nie znęcał. Nie obcinał kobietom piersi, jak straszono". Rzeczywiście, nie obcinał i nie znęcał się, ale to wiemy my. Oni wtedy, gdy przerażeni czekali na pożogę wywołaną frontem, tego nie wiedzieli. Uciekali przekonani, że w ten sposób ratują życie swoje i swoich dzieci. Próba dostrzeżenia perspektywy opisywanych osób otwiera nas na nich. Pozwala ich lepiej zrozumieć, odejść od stereotypów.

Format wyświetlania obrazka

pełna szerokość [1160 px]

Front wschodni w okresie 2 maja - 30 września 1915, fot. Wikimedia Commons

Obrazek

front-wschodni-w-okresie-2maja-30wrzesnia-1915-wikimedia-easternfront1915b.jpg

Ważna jest też uważność i świadomość. Myślę, że również krytyczne podejście. Czy nie wpadamy w pułapki krążących mitów, wyobrażeń? Czy wiedząc, że przed wojną uciekał niepiśmienny chłop, nie myślimy automatycznie, że to z tchórzostwa, zacofania i niewiedzy, by nie powiedzieć głupoty? Czy mamy te same skojarzenia widząc we wrześniu 1939 roku uciekinierów z Warszawy – ludzi zamożnych, inteligencję?

Wspominasz o dwóch wojnach, ale w "Bieżeństwie" wielka historia dzieje się na dalszym planie. Dlaczego?

Bo to jest opowieść o codziennym życiu, na które historia wpływa bardzo mocno, ale jest dla niego tłem. Trudno byłoby opisywać to życie, skupiając się na politycznych traktatach czy bitwach decydujących o losach wojen.

Podczas pracy nad "Bieżeństwem" bywało, że ludzie woleli mi opowiadać tę "porządna, prawdziwą historię". Zwłaszcza mężczyźni. Przychodzę na przykład do starszych ludzi, po osiemdziesiątce, oboje mieli rodziców i dziadków w bieżeństwie. Kobieta zaczyna mówić o tym, że jej babcia, by mieć z czego utrzymać dzieci, chodziła do Kozaczek (Kozacy – nazwa odnosząca się do grupy ludności o charakterze wieloetnicznym z dominującym substratem ruskim, najliczniejsza grupa Kozaków zamieszkiwała tereny wokół rzeki Don – red.) pielić ogrody. Na co mężczyzna jej przerwał, mówiąc: "poczekaj, to mało ważne, później to opowiesz". I powtarza zasłyszaną od dziadka opowieść o wojnie domowej po rewolucji, o tym jak "biali" nacierają, a "czerwoni" odstępują. Lub odwrotnie. Przy czym dziadek nie brał w tych walkach udziału.

Historia bitew, wojen, polityki, czyli ogólnie mówiąc historia męska, uznawana jest za ważną. To ją wynosi się na piedestały, na jej część nazywa się ulice, organizuje prelekcje, odczyty. W szkole też ona dominuje. Bagatelizujemy historię dotyczącą codzienności, także kobiet, choć to ona zwykle decydowała o naszym przetrwaniu. Nauczeni jesteśmy, że ona nadaje się co najwyżej do "literatury kobiecej", ale tej z głównego nurtu już nie.

Do napisania "Bieżeństwa" zainspirowała cię historia Nadziei Prymaki, twojej babci.

Tak, punktem wyjścia do napisania "Bieżeństwa" były jej opowieści. "W Rasiei", jak u nas wtedy mówiono, babcia straciła matkę i brata, wyszła za mąż i urodziła pierwsze dziecko. Doświadczenia z tamtego okresu były tak silne, że ukształtowały całe pokolenia i wpływają na podlaską rzeczywistość do dziś.

Mnie interesuje właśnie ta "zwyczajna", pomijana historia. Przy pracy nad "Bieżeństwem" słuchałam jej czasem mimochodem, np. gdy pojechałam po mleko do cioci. I ciocia zaczęła mi opowiadać usłyszaną od teściowej historię powrotu z bieżeństwa mojej babci z córką przy piersi. Dziecko strasznie płakało. Kontrolujący pociąg żołnierze byli przekonani, że jest chore na tyfus i chcieli je zabrać, by nie roznosiło zarazy. Babcia nie oddała córki, choć żołnierze zagrozili, że obie wyprowadzą z pociągu. Gdyby to zrobili, babcia nie wróciłaby do domu i czekałby ją niepewny los. Widząc babciny upór, żołnierze odpuścili. Jej córka przeżyła bieżeństwo i dożyła 95 lat. Takie historie słyszy się właśnie mimochodem, zwykle bez przymiotnika "heroiczna", "bohaterska".

Historię Nadziei Prymaki można przeczytać na stronie biezenstwo.pl.

Jaką historię opowiesz w kolejnej książce?

Ta historia będzie dotyczyć tego, jak tożsamości, czasem wybierane, czasem narzucane, determinowały losy ludzi na pograniczu i nierzadko decydowały o ich życiu. Piszę o czasie po II wojnie światowej – tym, który dziś wzbudza chyba najwięcej emocji i wokół którego władza prowadzi politykę historyczną.

Teraz zajmuję się historią drugiej części mojej rodziny. Mój dziadek został zastrzelony we własnym domu w maju 1945 roku. Babcia, którą oszczędzono, usłyszała, że za trzy dni ma wybrać się "do raju", czyli do Związku Radzieckiego. To był czas, gdy władza komunistyczna naciskała na tzw. "wymianę ludności". Prawosławni rdzenni mieszkańcy tych ziem – wyznanie uznawano za główne kryterium białoruskości – mieli wyjechać do Białoruskiej Republiki, a na ich miejsce mieli przejechać Polacy stamtąd. Naciski władzy nie były skuteczne, ludzie nie chcieli wyjeżdżać. Jednak uznanie przez państwo pewnej grupy za niepożądaną, czyniło z niej łatwą ofiarę dla tych, którzy chcieli się jej stąd pozbyć.

Interesuje mnie, jak wydarzenia powojenne wpływają na dzisiejszych mieszkańców tych terenów. Choć opisuję przeszłość, to tak naprawdę piszę o świecie współczesnym i o nas – żyjących w nim ludziach.

Tytuł (nagłówek do zdjęcia)

Po prostu, po swojemu

Link URL

ZOBACZ PROJEKT

Język Polish

pogranicze polsko-białoruskie

bieżeństwo