На крытэрыях жа іх выбару варта спыніцца падрабязьней.
Пераклады добрыя… і розныя
Зразумела, сябрам журы хацелася б, каб пераклады хоць у пэўнай (калі ўжо немагчыма – у поўнай) меры перадавалі асаблівасьці яскравай паэтыкі Віславы Шымборскай. Каб былі настолькі ж віртуозна лёгкія, калі трэба – дасьціпныя й іранічныя, але пры гэтым захоўвалі ўсю сур’ёзнасьць пастаўленых аўтаркай філязофскіх праблемаў, не спаўзаючы ў прымітыўнае ёрніцтва. Каб заставаліся максымальна празрыстымі й мудрымі ў найлепшых францускіх рацыяналістычных традыцыях, калі кожнае слова – на сваім месцы, і ніводнага лішняга. (Згадаем Марка Твэна: “Афарызм – гэта добра адрэдагаваны раман”.) Каб не гублялі рытмічнай арганізацыі арыгіналу, калі тэкст, што на першы погляд нагадвае вэрлібр, аказваецца зусім нават не вэрлібрам, а хутчэй ужо – белым, а месцамі нават рыфмаваным вершам. Каб аўтарская гульня з гучаньнем і сэнсам словаў выразна чыталася і, галоўнае, прыносіла асалоду. Каб у канцы перакладу чытач знаходзіў пуэнту – эфэктную фінальную кропку, уменьнем паставіць якую так славілася польская набэлістка.
Лішне казаць, што ўсіх гэтых згаданых і не згаданых тут цудаў Шымборскай не паўтарыў ніхто, але парадавалі і не абы-якіх посьпехаў дасягнулі многія зь перакладчыкаў – і на ўкраінскую, і на рускую, і на беларускую мову. (Тры найцікавейшыя пераклады таго самага верша, аднаго з найскладанейшых для перастварэньня, можна пачытаць і паслухаць у выкананьні саміх перакладчыкаў напрыканцы гэтага тэксту.) Але, вядома ж, пераклады сустракаліся ня толькі добрыя, але й розныя – часам досыць бездапаможныя, часам проста халтурныя, часам вельмі нават неблагія, але з паўтарэньнем тых самых характэрных памылак і хібаў. Дазвольце разгледзець некаторыя зь іх, бо гэта здаецца карысным.
Гугл транслэйтар як “фальшывы сябар перакладчыка”
Вядома ж, былі так званыя “фальшывыя сябры перакладчыка”. Польскія словы часьцяком нагадваюць украінскія, рускія ці беларускія, але значыць могуць нешта зусім іншае – і на гэтых “мінах”, як заўсёды, шмат хто з канкурсантаў “падарваўся”. Прыемная неспадзяванка: ніхто з удзельнікаў конкурсу не пераклаў назву верша “Dworzec” як “Дворец” або “Палац”. Але іншых “пэрлаў” было даволі. Так, напрыканцы верша “Радасьць пісьма”, дзе мусіла быць “помста сьмяротнай рукі”, у шмат якіх рускіх перакладах непазьбежна зьяўлялася “месть руки смертельной”, і нават “месть руки смертоносной”. Страшныя, напэўна, людзі – гэтыя паэты! Прынамсі – для перакладчыкаў-пачаткоўцаў.
Працягваючы тэму сьмерці. “Мёртвая природа с воздушым шариком” – чытаю ў назьве верша, прычым адразу ў некалькіх конкурсных падборках. Мабыць, перакладчыкі мелі на ўвазе экалёгію й праблемы забруджанасьці навакольнага асяродзьдзя? Але чым? Успамінамі лірычнай гераіні? А ў іншага перакладчыка, наадварот, “martwa natura” перакладзена адэкватна, затое іншае слова выклікала цяжкасьці – і выйшаў “Натюрморт с балончиком”. Шаноўны калега, у актуальным мастацтве, вядома ж, магчыма ўсё, і газавы балёнчык здольны ўпрыгожыць любы натурморт, толькі вось пішацца ён па-руску праз два “л”.
Расчульваюць спробы перакладчыка “разжаваць” табе штосьці такое, што ты разумееш і так, а вось сам ён – не да канца. Так, верш “Na wieży Babel” – “На Вавілонскай (ці Бабілёнскай, як каму зручней) вежы” – у адной падборцы перакладзены як… “На башне Вавеля”. А каб у чытача зьніклі ўсе сумневы, у дужках удакладняецца: “Крепость в Кракове”. Дзякуй, пане дабрадзею, патлумачылі!
Ёсьць сярод фальшывых сяброў перакладчыка і такі – гугл транслэйтар называецца. Часам карыстаньне ім нагадвае апісаную ў Бібліі й намаляваную Брэйгелем сытуацыю, калі сьляпы вядзе сьляпога – і прыводзіць самі ведаеце куды.
Тарелки найдется, но не хочется
Обручные кольца найдется, но это на показ
Невзаимно лет триста
Веер найдется – ищем румяных лиц
Мечи найдется – гнева не видно
И звук балалайки не появится в пустое время –
чытаем “пераклад” верша “Музэй” у адной з конкурсных падборак. А ў іншай падборцы – іншая вэрсія таго самага, прычым амбітна зарыфмаваная:
Сут тарелки, но аппетита нет.
Сут кольца, но взаимности нет
и так уже триста лет.
Можа, варта было асобную намінацыю для такіх опусаў стварыць? Хай бы спаборнічалі… у сюррэалізме. Перамагчы магла б такая – амаль у японскім духу, але зь лёгкім украінскім акцэнтам – паэтычная мініятура:
Куда бежит слово косуля через слово лес?
Ли из слова вода будет пить,
которое ее личко отражает точь в точь?
Або такое сьмелае – і зусім не даслоўнае! – перастварэньне верша “Цыбуля” з назвай… “Матрешка”. Хто б чакаў ад інтэрнэт-перакладчыка такіх галавакружных параўнаньняў і мудрых азарэньняў! (Можа, не абышлося без суаўтара-чалавека?)
Другое дело матрешка.
Она пустая внутри.
Она собой осталась
на уровне матрешкоистинности.
Матрешковая на поверхности,
матрешкина в сущности,
могла бы заглянуть в себя
и не смотреть ужастика.
Вашая рацыя, шаноўны інтэрнэт-калега, погляд у сябе часам замяняе любы трылер.
“Взвод и палатка”, або Шымборска +
А яшчэ ўразіла адна зьява, павальна распаўсюджаная сярод перакладчыкаў на рускую мову і амаль адсутная (з адным выключэньнем, пра якое пазьней) у іх украінскіх і беларускіх калегаў – жаданьне палепшыць Шымборску, татальна перапісаўшы яе вершы, у адпаведнасьці з уласным уяўленьнем пра паэтычнае. Так, дзясяткі рускіх канкурсантаў, незадаволеныя адсутнасьцю рыфмы ў арыгінале, кожны ў меру свайго таленту, спрабавалі перарабіць Шымборску на рыфмаваную сыляба-тоніку.
После каждой войны
Предстоит непростая работа:
Кто-то должен порядок
Навести на сожжённой земле,
Кто-то должен пробить
На дорожных завалах проходы.
Чтоб обозы прошли,
Вывозя человеческий тлен –
так пачынаецца ў адной з конкурсных падборак верш “Канец і пачатак”. Ані знаку такой паэтыкі ў арыгінале няма, але не бяды – так нават прыгажэй, паэзія ж – гэта калі ў рыфму: “палка-галка”, “печка-сьвечка” і далей па тэксьце. Вось яшчэ адзін прыклад – позьні верш Шымборскай пра статыстыку, без усякіх традыцыйных фармальных упрыгожаньняў у арыгінале, бо прамаўляюць самі лічбы працэнтаў. Перакладчыку гэтага падалося мала, і ён стаў, не без вынаходлівасьці й нават пэўнай дасьціпнасьці, рыфмаваць лічэбнікі:
Сколько средь нас радушных,
Готовых дать руку?
- Полтина без одного.
Сколько средь нас живущих
В согласии с миром?
- Четыре, иль пять всего.
Сколько средь нас простодушных?
- Восемнадцать. Как мило.
Сколько средь нас тварей
На полати дрожащих?
- Семьдесят семь было.
Сколько родилось в сорочке?
- Почти с два десятка.
Сколько из нас безголосых,
Ревущих с толпой?
- Взвод и палатка.
Гэтыя “взвод и палатка” зрабілі мяне амаль шчасьлівым.
Скажы мне, што ты пераклаў, і я скажу, хто ты
Калі казаць трохі сур’ёзьней, то выбар у журы быў няпросты, але й вельмі цікавы. Найперш таму, што канкурсанты самі маглі выбіраць вершы для перакладу, і выбіралі розныя. Каб усе спыніліся на адным вершы ці аднолькавай падборцы, ацэньваць было б, мабыць, лёгка – але як жа нудна! А тут ужо сам выбар вершаў нёс пэўную інфармацыю: скажы мне, што ты выбраў для перакладу, і я скажу, хто ты. Таму й журы вагалася між традыцыйнымі полюсамі мастацкага перакладу, ацэньваючы, з аднаго боку, сумленнасьць перакладчыкаў, якія імкнуліся найперш данесьці да чытача Шымборску, нічога ня страціўшы (таму й выбіралі тыя тэксты, дзе можна трымацца бліжэй да арыгіналу); а з другога боку – сымпатызуючы тым зь перакладчыкаў, хто ставіў сабе складанейшыя задачы, браўся перакладаць неперакладальнае, быў вымушаны ісьці на недаслоўнасьць, шукаў няпростых рашэньняў – і часам іх знаходзіў.
Так, перакласьці верш “Дзьве малпы Брэйгеля” было прасьцей (хоць і тут ня ўсё выйшла ідэальна, амаль усе ўдзельнікі праваронілі рыфму), чым верш “Вакзал” зь цяжкаперакладальным гукапісам у канцы, а перастварыць “Лясное маралітэ”, “Цыбулю” або “Жанчынаў Рубэнса” было яшчэ складаней. Таму найперш ацэньваліся пераклады зь “фігурамі найвышэйшага пілятажу” – калі перакладчыкі зь імі спраўляліся, вядома ж. А калі спраўляліся не да канца, перад журы кожны раз паўставала пытаньне, што лепей: чысьценька зроблены пераклад без “падводных камянёў” – або дзёрзкае змаганьне зь цяжкімі перакладчыцкімі праблемамі, хай нават ня ўсе з гэтых праблемаў удалося вырашыць. Карацей, як заўсёды, выбар паміж вернасьцю і прыгажосьцю, і тыя рэдкія шчасьлівыя выпадкі, калі яны супадалі.
Напрыклад, журы няпроста далося рашэньне пра другое й трэцяе месца для беларускіх удзельнікаў. Да перакладаў Алеся Емяльянава-Шыловіча было менш заўвагаў, але й выбраў ён менш “праблемныя” вершы. Пераклады Ганны Янкуты былі не такія роўныя: канкурсантка аступілася на “Вершы ў гонар” (было на чым аступіцца!), затое разабралася з досыць складаным для перакладу вершам “Buffo” – і выйшла добрая беларуская паэзія:
Закруціліся шалёна
сэрца, галава, карона,
сэрца — здрадлівая рэч,
з галавы — карона прэч.
А наперадзе — сустрэчы,
раставанні, рогат нечы,
сямірэчча, сямігор’е
закранем у балбатнечы. /…/
З намі ж нешта ўсё не тое,
з намі ж — каўпакі-бразготкі,
прабірае нас іх бразгат
да дрыготкі.
У выніку другое месца між перакладчыкамі вырашылі падзяліць.
“Моманты ісьціны”
Пэўныя складаныя для перакладу месцы ў вершах Шымборскай рабіліся свайго роду “момантамі ісьціны”. Калі б журы – я, вядома ж, чыста гіпатэтычна – мела менш часу й жаданьня чытаць усе працы ад пачатку да канца, можна было б ацэньваць пераклады ў рэжыме бліц, толькі па гэтых фрагмэнтах. Не пасьлізнуўся, знайшоў добрае рашэньне – значыць маеш перакладчыцкія здольнасьці. Я ўжо згадваў заканчэньне верша “Вакзал”:
Gdzie indziej.
Gdzie indziej.
Jak te słówka dźwięczą.
Самі словы ў польскім арыгінале пачынаюць зьвінець – і патрабаваць ад перакладчыкаў пэўнай вынаходлівасьці, каб канцоўка верша зазьвінела й на іхных мовах. Калі ўкраінцам было трохі прасьцей, можна было ўжыць падобную (і па гучаньні таксама) форму “деінде”, то беларускім перакладчыкам давялося паламаць галовы. “У іншым месцы / У іншым месцы”, – даслоўна гучыць у трох перакладах. Але даслоўнасьць тут абсалютна не пасуе, і наступны радок: “Як гучаць гэтыя словы” (варыянт: “Гуллівыя словы”) пазбаўлены ўсякага сэнсу, бо няма тут ні гучнасьці, ні гульлівасьці. “Дзесьці, дзесьці / ў іншым месцы. / Як гэтыя слоўцы шамацяць”, – з дапамогай не зусім дакладнай рыфмы спрабуе выкруціцца адзін канкурсант. “Дзесьці недзе, / дзесьці недзе”, – досыць звонка гуляецца дублетамі іншы. “Недзека / Недзека / Як гучаць тыя слоўцы”, – знаходзіць цікавае рашэньне паэтка Віялета Пачкоўская. “Недзе не ў N. / Недзе не ў N. / Але ж які гукапіс”, – чытаем у перакладзе Марыі Мартысевіч, вельмі недаслоўным, але ж адэкватным, калі згадаць месца дзеяньня – якраз-такі горад N. “Там а не тут. / Там а не тут. / Грукаюць словы ў скроні”, – у Дзяніса Брынкевіча, чый фрагмэнт перакладу таксама здаецца адным з найлепшых, бо захоўвае і сэнс, і гучаньне. А вось варыянт Інэсы Кур’ян: “Бо тутака там. / Тутака там. / Вясёленькі рытм атрымаўся” – выглядае правальна, бо захоўвае толькі “вясёленькі рытм”, губляючы ўсякі сэнс: дык тутака, ці ўсё-такі тамака? Няма адказу.
У вершы “Przyczynek do statystyki” аўтарка гуляе з фразэалягізмам:
mądrych po szkodzie
- niewielu więcej
niż mądrych przed szkodą
Даслоўны пераклад – “разумных пасля шкоды / – крыху больш / чым разумных да шкоды” (як зрабілі некаторыя канкурсанты) мала чаго дае, бо збольшага перадае сэнс, але забівае паэзію. Варыянт адной удзельніцы “разумных па няшчасці / трошкі больш, / чым разумных перад няшчасцем” таксама не дадае паэзіі. Перакладчыкам варта было пашукаць адпаведных фразэалягізмаў на сваёй мове. І яны шукалі. “Моцных заднім розумам / – ненашмат болей / чым моцных пярэднім” – прапанавала адна, вось толькі чым ён ёсьць, наш “пярэдні розум”? “Моцных заднім розумам / – не нашмат больш / чым тых, якія сем разоў адмерваюць” – ускладніла задачу, спалучыўшы дзьве фразэмы, іншая канкурсантка. “Крестящихся после грома — / немногим больше, / чем крестящихся, пока он не грянет” – падвёў рысу пад варыянтамі ляўрэат Валерый Ціханаў.
Нечакана шмат праблемаў, асабліва ў беларускіх удзельнікаў, выклікаў фрагмэнт верша “Кароткае жыцьцё нашых продкаў”:
Pod okiem ojca mężniał syn.
Pod oczodołem dziadka wnuk się rodził.
Адны канкурсанты не разумелі сэнсу й перакладалі: “Пад наглядам бацькі мужнеў сын. / У дзеда навідавоку нараджаўся ўнук”. (Варыянт: “На вачах бацькі сталеў сын. / Пад наглядам дзеда нараджаўся ўнук”.) Але жыцьцё нашых продкаў таму й кароткае, што ўнук ужо не засьпяваў дзеда жывым, і бачыў толькі пустыя вачніцы. Іншыя перакладчыкі сэнс разумелі, але не давалі рады сфармуляваць яго паэтычна: “На вачах бацькоў мужнелі сыны, /
На вачніцах дзядоў нараджаліся ўнукі”. Для параўнаньня, расійская й украінская вэрсіі: “На глазах отца мужал сын, / под взглядом пустых глазниц деда рождался внук” (пер. Валерыя Ціханава), “Під оком батька мужнів син. / Перед очницями дідуся народжувався онук” (пер. Ярыны Сенчышын).
Варыянт рашэньня ёсьць і ў нядаўняй беларускай кнізе Шымборскай “Канец і пачатак”: “Сын сталеў на вачах у бацькі. / Унук глядзеў у вачніцы дзеда”.
“Паносы, запоры, клізмы…”: як перакладаць ня варта
Часам дух суперніцтва, азарт уяўнага “спартовага” спаборніцтва – зь вершам у арыгінале або з працамі іншых яго перастваральнікаў на тваю (ці іншую) мову – можа згуляць з канкурсантам-перакладчыкам дрэнную гульню. Бо пераклад (хай сабе і ў межах нейкага конкурсу!) – не алімпійскія гульні, тут трэба найперш быць адэкватным першакрыніцы, а не хутчэйшым, вышэйшым, мацнейшым за арыгінал або пераклады тваіх калегаў. Імкнучыся ж найперш зьвярнуць на сябе ўвагу, вылучыцца ў вачах нейкага журы, перакладчык пачынае захапляцца й злоўжываць моцнымі прыёмамі, уціскае “пэдаль свайго раяля ў падлогу”, канцэнтруе, згушчае мастацкія фарбы – там, дзе арыгінал не даваў для гэтага ніякіх (ці амаль ніякіх) падставаў. Перакладчык зрываецца на крык там, дзе аўтар ледзь павышае голас, шалёна рагоча там, дзе ў арыгінале іранічная ўсьмешка. І ў выніку забівае ўсю паэзію, бо гучна, кідка, зырка, крыкліва – далёка не заўжды азначае добра.
Так, верш Шымборскай “Вакзал” пачынаецца наступным чынам:
Nieprzyjazd mój do miasta N.
odbył się punktualnie.
Zostałeś uprzedzony
niewysłanym listem.
У вэрсіі ж Інэсы Кур’ян зьяўляецца такое:
Мой невізіт у горад Н.
ішоў па пратаколе.
Цябе дыпламатычна папярэдзілі
недасланай поштай.
Пазначаныя словы – нічым не матываваная стылістычная “адсябеціна”. Перакладчыцу панесла ў канцылярскую цырыманіяльнасьць амбасадаў (“візыт”, “пратакол”, нават прывід нейкай “дыпляматычнай пошты” зьяўляецца) там, дзе ў арыгінале – простыя словы, і гэтыя простыя словы толькі падкрэсьліваюць “няпростасьць”, парадаксальнасьць верша й апісанай у ім сытуацыі: гераіня не прыехала ў горад пунктуальна, героя папярэдзілі недасланым лістом. Стылістычная ж напышлівасьць перакладу выглядае абсалютна недарэчна, тым больш – перакладчыца хібіць нават у рамах абранай стылістыкі: “мой невізіт… ішоў па пратаколе”. Калі ўжо афіцыйны канцылярыт, дык мусіла быць “адбываўся”. Але чытаем далей:
Oboje wymienili
nie nasz pocałunek,
podczas czego zginęła
nie moja walizka.
Ад пачатку мінула ўсяго некалькі радкоў, але афіцыйнасьці ў перакладзе не застаецца ні знаку, бо выразы робяцца ўсё менш “дыпляматычнымі”:
Ён не мяне прыціснуў,
прыняў не мой пацалунак,
і не з-пад нашага носу
чужы чамадан сцягнулі.
Калі ў польскай паэткі проста “зьнікла валізка” (добра, хай будзе “чамадан”), то па-беларуску яго чамусьці “сьцягнулі”, ды яшчэ “з-пад носу”. (Добра, што ня “сьвіснулі” ці чаго памацней.) Там, дзе ў арыгінале адно далікатна не абменьваюцца пацалункам, у перакладзе зьяўляецца “прыціснуў” – нейкая ясеніншчына “Масквы кабацкай”: “Много девушек я перещупал, / Много женщин в углах прижимал”. Сумеўны набытак для паэтыкі Шымборскай, ці ня так? А вось “прыняў пацалунак” у перакладзе не належыць ужо ні да пасольскай, ні да хуліганскай стылістыкі, бо гэта – поўная ахінея, жывыя людзі пацалункі ніякім стылем не прымаюць. Лекі прымаюць, гасьцей прымаюць, нават памылковыя рашэньні ў перакладах Шымборскай прымаюць, а пацалункі – даруйце, не.
Пакуль вялося выключна пра стылістычныя хібы. Верш у перакладзе рабіўся ўсё больш кічавым, але чытачы прынамсі маглі зразумець, пра што ў ім гаворка. Але хвароба прагрэсуе:
Odbyło się nawet
umówione spotkanie.
Poza zasięgiem
naszej obecności.
W raju utraconym
рrawdopodobieństwa -
чытаем мы па-польску. А беларуская вэрсія простая, як пяць капеек:
Праўдападобна,
мы страцілі рай.
Прычым пяць капеек фальшывыя, бо “пераклад” у прынцыпе хлусіць, дагаворвае за аўтарку тое, што яна сама ніколі не казала. Не спадабаўся беларускай канкурсантцы “страчаны рай праўдападабенства”, які быў у арыгінале. Навошта, калі яна можа сфармуляваць нашмат лепей за Шымборску! З гэтага моманту – “магу лепей за аўтара і зраблю па-іншаму, па-свойму, бо я так бачу!” – перад намі ўжо не пераклад (хай сабе й стылістычна хібны), а, так бы мовіць, шкодніцкая дзейнасьць па разбурэньні найлепшага, што было ў арыгінале.
На гэтым фоне ўжо амаль не шакуе, што пераклад “Жаночага партрэта” пачынае гучаць ад першай асобы, то бок гераіня, пра якую апавядае паэтка, ператвараецца ў гераіню-апавядальніцу. Каго хвалюе, што ў Шымборскай усё ад трэцяй асобы? Інэса Кур’ян лепей за аўтарку ведае, як трэба:
Ці ёсць на ім клавіша выбару?
Хачу і змянюся, хачу – адмяняю змены. .
Абіраю паміж так, не, ніколі, магчыма.
Што за “клавіша”? У арыгінале, калі што: “Musi być do wyboru. / Zmieniać się, żeby tylko nic się nie zmieniło. / To łatwe, niemożliwe, trudne, warte próby”. У перакладзе Марыі Мартысевіч, для параўнаньня, нашмат бліжэй да Шымборскай – і нашмат паэтычней: “Абавязаная быць рознай. / Мяняцца, абы толькі нічога не памянялася. / Гэта лёгка, немагчыма, цяжка, варта спробы”. Далей – болей: “Сяджу, гартаю Джэсперса, шлёп, жаночыя плёткі”. Тут што ні слова – загадка, калі не сказаць – перакладчыцкі ляп. “Шлёп” – відаць, перакладчыца мае на ўвазе гук ад націску на “клавішу выбару”, як мы памятаем, адсутную ў арыгінале. “Плёткі” – напэўна, гаворка пра жаночыя часопісы (pisma kobiece), якія мусіла б чытаць гераіня ў больш сумленным перакладзе. “Гартаю Джэсперса” – тут так проста й не разгадаеш, калі ня ведаць арыгіналу. Нямецкага філёзафа Карла Яспэрса перакладчыца, відаць, ня толькі не гартала, але й пра існаваньне такога ня ведае. А паглядзець у энцыкляпэдыі ці прынамсі ў гугле, хто такі гэты таямнічы “Джэспэрс” – мабыць, не хапіла часу. Не адрывацца ж ад перапісваньня твору ў стылі “я так бачу”!