Spis treści:
Pierwsze lata niepodległości
Lata 20., lata 30.
Wojna i powojnie
Sztuka w PRL
Sztuka po transformacji
Galeria Sztuki XX i XXI Wieku jest pierwszą w Warszawie stałą kolekcją prezentującą panoramę polskiej sztuki ostatnich 100 lat w kontekście burzliwej historii. Sztuka "uznana" wchodzi tu w dyskurs z pracami kontestującymi polityczne i społeczne status quo. Najwcześniejsze prace pochodzą z pierwszej dekady ubiegłego stulecia, najnowsze powstały w 2012 roku.
Kolekcje sztuki nowoczesnej i współczesnej Muzeum Narodowego należą do największych tego rodzaju zbiorów w Polsce. Powstawały wraz z rozwojem niepodległego państwa, w stolicy Polski przedwojennej, i rozrastały się w okresie powojennym.
- "Zdecydowaliśmy się zaprezentować wyłącznie sztukę polską, gdyż taki kierunek narzucił nam charakter zbiorów kształtowanych przez ostatnie dziesięciolecia. Galeria Sztuki XX i XXI Wieku nie jest jednak, jak dotychczas praktykowano, wystawą obrazów i rzeźb nazwaną galerią sztuki" - mówi jej kurator Piotr Rypson, wicedyrektor MNW ds. naukowych. - "O jej odmienności stanowią dzieła filmowe, fotografie, fotomontaże, nowe nabytki: zapisy akcji artystycznych i performance’ów, prace powstałe już w III Rzeczypospolitej, będące zalążkiem kolejnego rozdziału kolekcji Muzeum Narodowego."
Pierwsze lata niepodległości
W Galerii mamy niezwykłą okazję doświadczenia polskiej historii minionego stulecia w pigułce. Zwiedzanie rozpoczynamy od czasu kształtowania się niepodległej Polski - odrodzonej w czasie I wojny światowej i tuż po niej. Witają nas idący ku słońcu artysta - Xawery Dunikowski oraz światowe kino, zapowiadające wiek nowych technologii.
U progu Dwudziestolecia młode pokolenie artystów, urodzonych jeszcze pod zaborami Rosji, Austrii i Prus, poszukiwało nowych form wyrazu, czerpiąc inspiracje z europejskich nurtów oraz z polskiej twórczości ludowej. Do kraju wracali artyści z różnymi doświadczeniami, wykształceni na uczelniach zachodnich i wschodnich. Z Rosji - Katarzyna Kobro z Władysławem Strzemińskim, którego powidok "Dąb" z 1934 znalazł się na wystawie. Z Gruzji - Zygmunt Waliszewski z rysunkami "Sznurowadło", "Madame Telie", powstałymi w Tibilisi w środowisku rosyjskich futurystów.
Krąg Formistów reprezentują "Akt z kotem" Czyżewskiego, przedstawiająca Czyżewskiego rzeźba Pronaszki, fotograficzny "Portret wielokrotny" Witkacego. To krakowskie ugrupowanie stawiało sobie za cel stworzenie nowoczesnego stylu polskiego, podążając za francuskim kubizmem i włoskim futuryzmem. Wpływy ekspresjonizmu niemieckiego reprezentował poznański Bunt (Hulewicz, Kubicki), silnie związany z Berlinem.
Aktywna działalność Formistów i Buntowców skończyła się z początkiem lat 20., kiedy pojawiła się sztuka awangardowa. Stażewski, Strzemiński, Berlewi, Szczuka oraz Kobro współtworzyli lewicujące grupy Blok, Praesens i później a.r., głoszące zastąpienie pojęcia piękna społeczną użytecznością sztuki. Drugą falą awangardy były Grupa Krakowska oraz ugrupowanie Artes, na wystawie reprezentowane przez Strenga, Krzywobłockiego oraz Sielskiego. Eksponowane dwa obrazy Romana Sielskiego są najlepszymi przykładami surrealizmu - oprócz fotomontaży - w sztuce polskiej. "Autoportret" Mieczysława Szczuki oraz wczesna praca Władysława Strzemińskiego zapowiadają z kolei zwrot ku abstrakcji geometrycznej i konstruktywizmowi.
Antraktem do lat 20. jest przypomnienie polskiego sukcesu na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu w 1925 - obraz Zofii Stryjeńskiej z serii "Pory roku" oraz drewniany "Ołtarz Bożego Narodzenia" Jana Szczepkowskiego. Polski Pawilon stał się wtedy manifestacją twórczości, która osadzona w stylu narodowym była fundamentem sztuki dekoracyjnej.
Lata 20., lata 30.
W dalszej częsci wystawy Warszawa spotyka Paryż. Zaznaczony jest odwrót od konstruktywizmu, związany z powrotem do kraju niezaangażowanych politycznie kapistów - Cybisa, Czapskiego, Nacht-Samborskiego, Waliszewskiego - członków grupy Komitet Paryski. Znajdują sie tutaj prace malarzy zwracających się ku sztuce dawnej, klasycyzującej: Pruszkowskiego, Wąsowicza, Kislinga oraz portret kobiety Tamary Łempickiej "Lassitude (Znużenie)" - jedyna praca artystki znajdująca się w polskich zbiorach państwowych. Uwagę przyciąga rzadko pokazywany obraz Tadeusza Makowskiego o mocno erotycznych podtekstach.
W kolejnej sali znajdujemy kino awangardowe - filmy Themersonów, Czekalskiego, a także surrealistyczne fotomontaże Podsadeckiego i hielografie Hillera. Tworzone w połowie lat 30. państwowotwórcze obrazy Rafała Malczewskiego pokazują Polskę budującą się i wzrastającą.
Wojna i powojnie
Najbardziej dramatyczny rozdział historii Polski w XX w. reprezentuje twórczość powstała na terenach Generalnej Gubernii. Z jednej strony rysunki Władysława Strzemińskiego jak "Fragment miasta - ruiny", tomik poezji Juliana Przybosia ilustrowany przez Marię Jaremę oraz tworzone w obozie koncentracyjnym grafiki Mieczysława Wejmana, zainspirowanego "Okropnościami wojny" Goi. Z drugiej strony - najbardziej poruszające odkrycie Muzeum Narodowego - dorobek zapomnianego w Polsce pieśniarza Aleksandra Kulisiewicza, który zamknięty przez pięć lat w obozie koncentracyjnym stworzył archiwum pieśni obozowych. Po wojnie wykonywał je w pasiaku, ze specyficzną artykulacją głosu. Ogromne archiwum - blisko 120 tysięcy piosenek i nut - znajduje się w Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie.
Wystawa pokazuje, że w sztuce trauma wojenna jest przepracowywana do dziś. Przykładem są takie kanoniczne obrazy, jak "Autobus" Linkego z 1959-62, "Rozstrzelanie surrealistyczne" Wróblewskiego, ale też dzieła Libery "Lego. Obóz koncentracyjny" z 2001 oraz "Podkreślam! Nigdy nie zrobiłem pracy o Holokauście" Dawickiego z 2012. Wprowadzenie po wojnie doktryny realizmu socjalistycznego sygnalizuje obraz Wojciecha Weissa "Manifest" oraz film propagandowy, nakręcony w estetyce faszystowskiej w budynku Muzeum Narodowego, przeciwstawiający sztukę socrealistyczną zdegenerowanej sztuce Zachodu.
Galeria sztuki polskiej XX i XXI wieku nie pokazuje klasycznych prac odwilżowych z wystawy w Arsenale w 1956 roku - jawnie występujących przeciwko stylistyce socrealizmu i koloryzmu. Znajdziemy tu natomiast późną pracę Wróblewskiego "Kolejka trwa", wczesne dzieła Stefana Gierowskiego oraz prace artystów tworzących w kręgu Galerii Krzywego Koła.
Sztuka w PRL
Ostatnie cztery dekady rozpoczynają się silnym akcentem z lat 70. - obrazem Jerzego "Jurry" Zielińskiego "S.O.S. - Ratujcie nasze dusze", przedstawiającym zaszyte usta w kolorach polskiej flagi. Rozwijającą się sztukę akcji, działania w przestrzeni miejskiej, performance reprezentują Zbigniew Warpechowski, Akademia Ruchu, Zygmunt Piotrowski czy Andrzej Partum. Sztukę feministyczną - Natalia LL, która połączyła krytykę propagandy z erotyką. Są również przykłady "Tableau" Grzegorza Kowalskiego, związanego z ASP w Warszawie.
Stan wojenny zobrazowany jest pracą Łukasza Korolkiewicza "13 grudnia 1981 rano", przedstawiającą wypowiedź telewizyjną Jaruzelskiego o przejęciu rządów przez wojsko, oraz obrazami Gruppy. Na początku lat 80. środowiska artystyczne bojkotowały państwowe instytucje. Organizowały wystawy w kościołach, mieszkaniach i pracowniach - na wystawie znalazły się zapis wideo festiwalu w Jarocinie Józefa Robakowskiego, zatytułowany "Moskwa", oraz prace z kręgu Kultury Zrzuty.
Wpływy punk rocka pokazano w filmach Roberta Brylewskiego, założyciela Izraela i Brygady Kryzys, po raz pierwszy prezentowanych w muzeum. Premierę w państwowej przestrzeni wystawienniczej ma również buntownicza postać Jacka Kryszkowskiego, który zasłynął wyprawą na Polesie po ciało Witkacego.
Sztuka po transformacji
Wystawę zamykają prace artystów najsilniej obecnych dziś na rynku sztuki - obraz z betonową autostradą firmy Bayer Sasnala, ubranie Sawickiej, fotografia Kulik oraz obraz Maciejuka. Są tu także prace, które podejmują problem sensu sztuki - fikcyjna okładka "Przekroju" Libery, nekrologi z błędami Dawickiego, wideo Kozyry, w którym Lou Salome wyprowadza dwa psy - mężczyzn swojego życia Nietzschego i Rilkego, film Azorro o przeciętnej rodzinie koneserów sztuki oraz zapis telewizyjnego performancu grupy Sędzia Główny.
Piotr Rypson podkreśla, że po raz pierwszy w historii Muzeum Narodowego Galeria Sztuki XX i XXI Wieku obejmuje całe minione stulecie. "To fakt ważny dla publiczności, ale też dla tożsamości samej instytucji. Widzom zarówno polskim, jak cudzoziemskim mamy obowiązek dać obraz polskiej sztuki tego czasu. Zapisane są w tych dziełach nie tylko zmieniające się estetyki danej chwili, twórcze aspiracje, artystyczne prądy i mody, jest też przekazany kalejdoskop głosów, postaw i emocji znaczących całe minione stulecie. Trzeba podkreślić, jak bardzo okres ten był dramatyczny dla świata i Polski - od odrodzenia państwa w 1918 roku, poprzez trudną budowę II Rzeczypospolitej, jej upadek i wojenną hekatombę skutkującą zagładą milionów istnień, w tym elit kulturalnych i Holokaustem polskich Żydów, poprzez dekady PRL-u z pokrętnymi dziejami na pół niepodległego kraju - aż po ogromny przełom 1989 roku i przemiany, których jesteśmy dziś uczestnikami. Chcemy unaocznić napięcia właściwe kluczowym momentom tych lat. Dzięki budowanej w ten sposób narracji wizyta w galerii będzie doświadczeniem edukującym, lecz też silnym doznaniem estetycznym, w którym wrażliwość i emocje odgrywają ważną rolę."
Ekspozycja w Galerii będzie się zmieniać, a kolekcja Muzeum rosnąć: "Niedawno na aukcji w Nowym Jorku kupiliśmy rysunek Bruno Schulza z cyklu, który tworzył w czasie pisania "Sanatarium pod klepsydrą". Kusi nas, żeby powiesić tu tę pracę" - mówił Rypson na konferencji prasowej.
Informacje o wybranych obiektach dostępne są za pośrednictwem aplikacji na smartfony (Android i iPhone). Dzięki zastosowaniu technologii Augmented reality o niektórych dziełach opowiada sam kurator wystawy. Możliwe są dwie ścieżki zwiedzania: krótsza - trasa TOP10 oraz dłuższa - dla koneserów.
Mecenasem Galerii Sztuki XX i XXI Wieku jest PGE Polska Grupa Energetyczna.
Ekspozycję dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Materiały filmowe udostępniono dzięki uprzejmości Filmoteki Narodowej.
Więcej informacji na www.mnw.art.pl.
Galeria Sztuki XX i XXI Wieku
Muzeum Narodowe w Warszawie
Kurator: Piotr Rypson
Otwarcie: 18 stycznia 2013 r.
Źródła: Muzeum Narodowe w Warszawie, wypowiedzi Piotra Rypsona na konferencji prasowej, materiały własne AS
Autorka: Agnieszka Sural, 18.01.2013