Anna Baumgart, "Zdobywcy słońca", 2011, kadr z filmu, fot. Atlas Sztuki w Łodzi
Anna Baumgart w filmie "Zdobywcy słońca" i Andrzej Turowski w książce "Parowóz dziejów" prowadzą artystyczne śledztwo dotyczące pociągu agitacyjnego, który w 1920 roku wyruszył z Moskwy do Berlina, a zatrzymał się w Koluszkach koło Łodzi. Efekty tej współpracy można oglądać w łódzkiej galerii Atlas Sztuki.
Anna Baumgart od 2010 roku odtwarza losy pociągu, w którego wagonach, podobnie jak w innych pociągach agitacyjnych w porewolucyjnej Rosji, przewożono dzieła tworzące objazdową wystawę o celach propagandowych. Pociąg jadący z Moskwy do Berlina przez Warszawę, nazwany "Czerwonym klinem" na wzór słynnych plakatów El Lissitzky'ego, miał wieźć między innymi najnowsze dzieła, reprezentujące aktualne poszukiwania awangardy artystycznej, w tym dokonania suprematystów i konstruktywistów. W przygotowanie tego transportu byli zaangażowani ponoć m.in. Kazimierz Malewicz i Władysław Strzemiński.
- Pociągi agitacyjne chodziły mi po głowie już od dawna - mówi artystka. - Zaczęło się od projektu "Rewolucja to nie jest kolacja", wtedy zastanawiałam się nad znakiem emancypacji i rewolucji w języku wizualnym i skąd to do nas przyszło. (…) Ikonografia, która przyszła z Rosji, po rewolucji październikowej była czymś obcym, była nam wroga. Idąc tymi tropami, formułowałam swoje pytania o źródło. Przy tej okazji rozmawiałam z Michałem Suchorą, który na jednym z wykładów w Instytucie Historii Sztuki dowiedział się o pociągach agitacyjnych. Bardzo chciałam zobaczyć ten pociąg, więcej reprodukcji, materiałów. Ale znalazłam tylko dwa trzy zdjęcia i rysunki. Już wtedy wiedziałam, że muszę pojechać do moskiewskiego archiwum filmowego i tam szukać śladów pociągu. Studiując dalej temat, zastanawiałam się, jakie medium wybrać dla mojego projektu, pokazującego przemieszczanie się idei rewolucyjnych do Polski i pociąg miał być tych idei wcieleniem. W związku z moim nowym pomysłem przeprowadzałam wiele rozmów z historykami sztuki, kuratorami. Podczas jednej z nich pojawił się pomysł, aby ów pociąg agitacyjny przyjechał do Łodzi. To ostatecznie rozstrzygnęło o tym, że medium, w jakim pokażę tę historię, będzie film. ("Pociąg musi przyjechać. Z Anną Baumgart rozmawia Katarzyna Bojarska", fragment tekstu opublikowanego w katalogu wystawy).
"Zdobywców słońca" - ten, zgodnie z określeniem artystki, "bardzo świadomy swojej formy, udawany dokument", Baumgart stworzyła we współpracy z profesorem Andrzejem Turowskim - historykiem sztuki. Jak tłumaczy, szukała "kogoś, kto przybliży mi metody pracy, jakimi posługuje się nauka".
- Kiedy przygotowywałam się do realizacji "Zdobywców słońca", chciałam przeczytać wszystkie książki Andrzeja Turowskiego i wówczas zdałam sobie sprawę, że część z nich jest zupełnie niedostępna, "Konstruktywizm polski" jest wręcz białym krukiem. (…) Zdałam sobie wtedy sprawę, że to literatura i postać otoczone szczególnym kultem. I to mnie sprowokowało, żeby zwrócić się do Andrzeja bezpośrednio. Uznałam, że on będzie najlepszym przewodnikiem po tym "lesie fikcji" - mówi Baumgart w cytowany wywiadzie.
W efekcie niecodziennej współpracy artystki i naukowca powstał nie tylko niespełna półgodzinny film Anny Baumgart, ale także książka Andrzeja Turowskiego "Parowóz dziejów" - tekst balansujący na granicy rozprawy historycznej i fikcji naukowej o wyraźnym wątku sensacyjnym. To wspólne dzieło, dialog fikcji i dokumentu, skłania do refleksji na temat genealogii modernistycznej awangardy, stawia pytania o prawdę historii i sens źródeł w historii sztuki, a zarazem operuje humorem i swobodnie łączy różne konwencje.
- Przygotowania do tego projektu, budowanie sojuszy wokół pociągów, trwały dwa lata - wspomina Baumgart. - Pociąg jedzie do Berlina i trafia do Koluszek. Kanwą scenariusza jest "Parowóz dziejów" Andrzeja Turowskiego. Książka, którą napisał po otrzymaniu zaproszenia do projektu. Scenariusz współtworzyli również Florian Nowicki, Marcin Kowalewski i Wiktor Rusin. (…)
[U]dałam się do archiwów w poszukiwaniu dokumentów. I to doświadczenie bycia w archiwum, przeglądania filmów z epoki, ukształtowało moją wyobraźnię. Znalazłam unikatowe i zupełnie w Polsce nieznane filmy wyreżyserowane i zagrane przez Włodzimierza Majakowskiego, filmy agitacyjne z elementami animacji. Poruszył mnie entuzjazm, uniesienie tamtych lat jeszcze nie skażonych terrorem. Również sama współczesna Moskwa, przeskalowana, nieprzyjazna przechodniowi, znacznie wpłynęła na kształt tej pracy. Wiedziałam, że będzie to opowieść o historycznej klęsce, która w przyszłości może zaowocować zwycięstwem.
Na ekspozycji w Atlasie Sztuki w jednej z sal jest wyświetlany film "Zdobywcy słońca", w drugiej zaś można zobaczyć instalację stworzoną wspólnie przez Annę Baumgart i Andrzeja Turowskiego.
Wystawie towarzyszy katalog. Znalazły się w nim teksty autorstwa profesora Ryszarda W. Kluszczyńskiego o twórczości Anny Baumgart i Ewy Domańskiej na temat książki "Parowóz dziejów". Są także rozmowy z Anną Baumgart i Andrzejem Turowskim przeprowadzone przez Katarzynę Bojarską i Adama Mazura.
Andrzej Turowski - krytyk i historyk sztuki, profesor historii sztuki współczesnej na Uniwersytecie Burgundzkim we Francji. Jako krytyk artystyczny współpracował z Galerią Foksal w Warszawie. Jest autorem kilkuset rozpraw naukowych i kilku książek (m.in. "Existe-t-il un art de l'Europe de l'Est?", "Budowniczowie świata", "Malewicz w Warszawie"). Współpracował przy organizacji międzynarodowych ekspozycji sztuki nowoczesnej takich jak "Présences polonaises" w Paryżu (1983), "Europa dei razionalisti" w Como (1989), "Europa, Europa" w Bonn (1994). Był kuratorem takich wystaw jak m.in.: "Supremus" Kazimierza Malewicza (2005), "Maranatha" Jerzego Kujawskiego (2006), "Fin des temps! L'histoire n'est plus" w Tulonie (2004), "Awake and Dream" oraz "Particolare" w Signum Foundation w Wenecji (2009, 2011) a także "Powtórka z teorii widzenia" w CSW w Warszawie (2010). Wykładał jako profesor wizytujący na Uniwersytecie Warszawskim. Mieszka i pracuje w Paryżu.
Anna Baumgart - artystka wizualna, reżyserka i scenografka. Jej twórczość zaliczana jest do nurtów sztuki krytycznej i sztuki feministycznej. Wystawia w kraju i za granicą, m.in. w Brooklyn Museum of Art, NKB i Kunstwerke w Berlinie, Museum on the Seam w Izraelu, Casino Luksemburg w Luksemburgu, CCA w Moskwie, Rydze, Zachęcie Narodowej Galerii Sztuki i CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie. Jej film "Świeże wiśnie" z 2010 roku był prezentowany na licznych międzynarodowych festiwalach sztuki wideo i dokumentu: Videobrasil w São Paulo, Videonale w Bonn, Nowych Horyzontach, Watch Docs, otrzymał też nagrodę publiczności dla najlepszego filmu wideo na festiwalu LOOP w Barcelonie. Artystka jest związana z warszawską galerią lokal_30. Mieszka i pracuje w Warszawie.
Książka Andrzeja Turowskiego oraz film Anny Baumgart zostały wydane przez Instytut Wydawniczy Książka i Prasa we współpracy z Fundacją Lokal Sztuki i Atlasem Sztuki w serii "Le Monde diplomatique/artystka". Zarówno książka jak i film są opublikowane w dwóch wersjach językowych: polskiej i angielskiej.
Otwarcie: 9 marca 2012, godz. 19:00.
Wystawa czynna do 29 kwietnia 2012.
Atlas Sztuki
ul. Piotrkowska 114/116
90-006 Łódź
Tel: (+48 42) 632 77 50
www.atlassztuki.pl
Źródło: informacje prasowe, www.atlassztuki.pl, materiały z katalogu wystawy
Opracowanie: Paulina Kucharska, marzec 2012